Лойиҳа Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик университети

Япония. 
Япониянинг Монополияга қарши қонунини 3 моддаси 
хусусий монополлашишдан ташқари, шунингдек савдо-сотиқни 
нотўғри чеклашни ман қилади: ҳеч қайси тадбиркор хусусий 
монполлашиш ёки савдо-сотиқни нотўғри чеклаши мумкин эмас. 
Нотўғри чеклашни таърифи 2-модданинг 6 қисмида берилган: 
ушбу ҳужжатда ишлатиладиган “савдо-сотиқни нотўғри 
чеклаши” атамаси шундай тадбиркорлик фаолиятини билдирадики, 
бунда ҳар хил тадбиркор шартнома, битим ёки ҳар хил бошқа 
келишилган ҳаракатларга мувофиқ , уларни номидан қатъий назар, 
бошқа тадбиркор билан шундай ҳаракатларни амалга оширадики, 
бунда биргаликдаги ҳаракат нархларни ушлаб туриш ёки уларни 
оширишга, технологиялар, хизмат қилиш воситалари шундай 
таъсир кўрсатадики, бу билан мижозлар(истеъмолчилар) ёки 
етказиб берувчиларни жамоа манфаатларига зид келуви, ва савдо-
сотиқни ҳар хил алоҳида соҳасида рақобатни сезиларли тарзда 
чеклашини келтириб чиқаради. 
Германия. 
Германиянинг келишиб қилинган ҳаракатларни 
тартибга солувчи Рақобатга қарши чеклаш қонуни нормалари барча 

---

96 
милий қонунчиликлар ичида энг мукаммали деса муболаға 
бўлмайди. Шерман Қонунидан фарқли тарзда ГФР қонуни 
рақобатни чеклаш бўйича ҳар хил битимлар, бирлашишлар ёки 
келишиб олишларга нисбатан умумий тақиқлашлар йўқ. Унда 
чеклашнинг маълум шаклларига нисбатан алоҳида нормалар қайд 
қилинган, уларга қуйидагилар киради: 
1.
Горизонтал чеклашлар ( 1-13 моддалар) 
2.
Вертикал чеклашлар (14-18 моддалар) 
3.
Камситувчи чеклашлар (20 модда) 
4.
Бойкотлар ( 21 модда) 
5.
лекин, ГФР “Рақобатни чеклашга қарши Қонуни” Европа 
Иттифоқи нормаларига мослаштирилган. 
Буюк Британия. 
Бирлашган Қиролликларни Рақобат 
тўғрисидаги қонунини рақобатга қарши келишилган ҳаракатларини 
ман қилувчи моддаси Рим Шартномасини 81 моддасига кўра ишлаб 
чиқилган. Рақобат тўғрисидаги қонуннинг 2 моддасини 1 қисмида 
шундай дейилади: 
3 моддада қайд қилинар экан, корхоналар ўртасидаги , уларни 
ассоциациялари қарорлари ёки келишиб қилинган ҳаракатлари: 
a)
Бирлашган Қироллик ҳудудида савдо-сотиққа салбий таъсир 
кўрсатиши мумкин, ва 
b)
Бирлашган Қироллик чегарасида рақобатни олдини олиш, 
чеклаш ёки бузишни ўзини объекти ёки самараси деб билса, 
тақиқланади, агарда ушбу Қисм (1 қисм) шартларига асосан озод 
қилинмасалар 
2-модданинг 2 қисми Рим Шартномасини (ЕИ) 81 моддасидан 
сўзма-сўз олинган ушбу битимлар турларини тўлиқ бўлмаган 
рўйхатини келтиради: 
• Сотиш ва сотиб олиш нархларини ёки савдо-сотиқни бошқа 
шартларини бевосита ёки билвосита белгилайдилар; 
• Ишлаб чиқаришни, бозорларни, техник ривожланишни, ёки 
инвестицияларни чеклайдилар ёки назорат қиладилар; 
• Бозорларни ёки етказиб бериш манбаларини тақсимлаёдилар; 
• Савдо-сотиқ бўйича бошқа ҳамкорлар билан эквивалент 
битимларга тенг бўлмаган шартларни қўллайдилар ва шу билан 
рақобатчиларни ноқулай аҳволга соладилар; 

---

97 
• Туси ёки тижорат(савдо) белгиланганлиги бўйича контракт 
(битим, шартнома) предмети билан боғлиқ бўлмаган шартларни 
қўшимча тарзда контрактларга киритиш шарти билан контракт 
тузиш. 
Офисни Бош Директорини Йўриқномасида, ушбу модда 
таъсирига тушувчи битимлар/келишиб қилинган ҳаракатларни 
батафсил рўйхати келтирилади: 
Нархларни бевосита ва билвосита чеклаш бўйича битимлар 
Савдо шартларни чеклаш бўйича битимлар 
Бозорларни бўлиб олиш бўйича битимлар 
Ишлаб чиқариш ва инвестицияларни чеклаш ёки назорат 
қилиш бўйича битимлар 
Савдодаги келишиб олиш 
Биргаликда сотиб олиш/сотиш 
Ахборотларни алмаштириш бўйича битимлар 
Рекламани чеклаш бўйича битимлар 
Стандартлаштириш бўйича битимлар 
Бунда 
ушбу 
рўйхат 
иллюстративланган 
ҳисобланади. 
Корхоналар 
ўртасидаги 
муносабатлар, 
келишиб 
қилинган 
ҳаракатлар турли-туман бўлиши мумкин. Иқтисодий ва технологик 
ривожланиш муносабати билан муносабатларни янги турлари 
пайдо бўлади, уларни барчасини битта ҳужжатда ҳисобга олиш 
имконияти йўқ. 
Германиянинг қонунчилиги сингари, Буюк Британиянинг 
рақобат тўғрисидаги қонуни рақобатга қарши битимлар/келишиб 
қилинган ҳаракатларни ман қилишдан мустасно қилишни жуда 
мураккаб ва муфассал таърифлаб берилган схемасига эга. 
Хулоса ўрнида шуни таъкидлаш жоизки, рақобатни ҳимоя 
қилувчи восита ва кучли инструмент сифатида монополияга қарши 
сиёсатга суяниш ички рақобат иқтисодиётни муҳим жиҳати 
ҳисоблаган ривожланган мамлакатлар учун энг кучли ва тўғри йўл 
бўлди. Масалан, дунё миқёсида монополияга қарши энг қаттиқ 
сиёсат АҚШ ва Европа Иттифоқида (асосан Германия) кузатилган. 
Дунё миқёсида унчалик катта бўлмаган иқтисодиётлар муқобил 
иқтисодий мақсадларни баҳолаш тенденциясига эга бўлганлар, 
булар асосан, саноатни ривожланиши ва экспортни ўсишини 
рақобатга нисбатан юқори қўйилган ва индустриал сиёсатни 

---

98 
рақобатга қарши самара билан кенг ишлатишни намойиш 
қилганлар. 
Рақобатдан бошқа мақсадларга эътибор қаратиш кучсиз 
сиёсатда акс этади, у маълум хатти-ҳаракатларни ўрганишдан озод 
қилади ёки монополияга қарши қонунлар доирасида легитимликни 
рақобатлашмайдиган стандартларини ишлаб чиқади. Монополияга 
қарши ўрганишдан озод қилиш иқтисодий мақсадларни кўзлашни 
фавқулодда чораси ҳисобланади, рақобатдан фарқ қилади ва шу 
билан энг устувор иқтисодий мақсадлар билан чекланиши мумкин. 
Лекин шунга қарамасдан, иқтисодий юксалиш суръатларини 
сусайиши ва иқтисодиётни миллий индустриал секторлари 
томонидан концентрациялашувчи юқори даражаларига эришиши 
билан, монополияга қарши тартибга солиш ва охиргидан озод этиш 
учун стандартларни тартибга солишни қаттиқлашиши тенденцияси 
мавжуддир. 
Ўрганилган иқтисодиётларни ичида умумий жиҳатлар бу 
қонунларни хусусий секторни хатти-ҳаракатларини тартибга 
солишга қаратилганлигидир. Масалан, нархларни чеклаш ва уларни 
ушлаб туриш деярли ҳамма жойда ноқонуний ҳисобланади. Бироқ, 
ушбу қонунларни ҳаётга тадбиқ этишни маъмурий механизмлари 
мамлакатдан мамлакатга жуда ўзгарувчан бўлади. Барча 
қонунчиликлар монополияга қарши қонунларни маъмурий 
агентликлар ёрдамида ўрганишни ўтказиш, қонунларни талқин 
қилиш ва қонунбузувчиларга нисбатан компенсация чораларини 
белгилаш ёрдамида амалга оширадилар. 
Ўзбекистон Республикасида ҳам ҳалол рақобатни қўллаб-
қувватловчи, монополияга қарши ҳаракатларни тартибга солувчи 
норматив-ҳуқуқий хужжатлар тобора мукаммаллашиб ушбу соҳада 
вужудга келадиган муносабатларни тартибга солишда улкан 
аҳамият касб этмоқда. 
Жумладан, хўжалик юритувчи субъектларнинг рақобатни 
чеклайдиган келишиб олинган ҳаракатлари ва битимлари таҳлил 
этилиб, уларни бу каби ҳаракатлардан тийилишга, эркин рақобатни 
вужудга келтиришга ва бу каби саъй-ҳаракатлар натижасида бозор 
иқтисодиётини янада ривожлантиришга замин яратилмоқда.