Logistika faniga kirish

Logistik zanjirni yana logistik bo'g‘inlar yig"indisi sifatida la riflash mumkin. Bu bo‘g‘inlar orqali moddiy oqim f asosiy oqim- Inrga ajratilib: material, xomashyo va yarimfabrikatlar yetkazib lu*rish; mahsulot va xomashyoni saqlash; laqsimot) harakatlanadi.

1. 
   .ogistik tizimning har xil operatsiya va element darajalarini tahlil qilish asosida u makrologistika, mezologistika va mikrologistikaga .•ijraliladi.
   

logistik zanjirning asosiy bo‘g‘inlari bo‘lib quyidagilar hisob- lanadi:

• 
  material yetkazib beruvchilar;
  
• 
  omborxonalar;
  
• 
  transport;
  
• 
  laqsimot markazlari;
  
• 
  mahsulot ishlab chiqaruvchilar;
  

• 
  mahsulot iste’molc-hilari.
  

Logistik tizim. Logistik tizim u yoki bu logistik funksiyalami citnalga oshiruvchi, teskari aloqaga ega boigan oddiy tizimdan iborat. U, asosan, bir nechta tizim ostilardan tashkil topadi va la.shqi muhit bilan rivojlangan aloqalarga ega bo‘ladi.

Logistik tizimlar mikro, mezo va makrologistik tizimlarga bo'linadi.

Makrologistik tizim — bu mamlakatning har xil mintaqalarida voki har xil mamlakatlarda joylashgan sanoat korxonalari va tashki- lotlarini, turli xil sohalarda ish yurituvchi vositachi, savdo va Iransport tashkilotlarini qamrab oluvchi moddiy oqimlami bosh- qarish tizimidir. Makrologistik tizim mintaqa, mamlakat yoki inamlakatlar guruhi iqtisodiyotining infrastrukturasini tashkil etadi.

Makrologistika darajasida logistik tizimlarning uchta turi ajratiladi:

• 
  to‘g‘ri aloqali - moddiy oqimni iste’molchigacha yetkazib berish to‘g‘ri xo'jalik aloqalari asosida amalga oshiriladi;
  
• 
  eshelonlashtirilgan — bunday tizimlarda moddiy oqim ishlab chiqamvchidan iste’molchiga yetib borgunicha kamida bitta vositachi korxonadan o'tadi.
  
• 
  egiluvchan — bunday hollarda moddiy oqimni iste’mol­chigacha yetkazib berish ham to‘g‘ri aloqalar, ham vositachi korxo- nalar orqali amalga oshiriladi. Masalan, ehtiyot qismlari bilan ta’minlash: kam talab etiladigan qismlar to‘g'ridan-to‘g‘ri markaziy omborxonadan qabul qiluvchiga borib tushuriladi, standart qismlar esa vositachi korxonalar omboridan tushuriladi.
  

Mezologistika — tannoqning bir necha korxonasini bir tizimga integratsiya qilish sohasi.

Mikrologistik tizimlar makrologistik tizimiarning strukturaviy tashkil etuvchilari, ichki ishlab chiqaruvchi logistik tizimiarning sinflaridir, ulaming tarkibiga bir butun infrastruktura bilan birlash- tirilgan ishlab chiqarishning texnologik bog‘lovchilari kiradi (ishlab chiqarish va savdo korxonalari, territorial (hududiy) ishlab chiqa­ruvchi komplekslar).

2. 
   Mikrologistika — lokal masalalarni alohida bo‘g‘in va logistika elementlari darajasida, moddiy va axborot oqimlarini ichki ishlab chiqarish darajasida hal etadi. Bu korxona ichida amalga oshiriladiLogistikaning rivojlanish bosqichlari
   

Hozirgi davrda logistika tutgan o‘mining oshishi, birinchi nav- batda, iqtisodiy sabablarga bog‘liq. Sanoat ishlab chiqarish hajmining oshishi va milliy hamda jahon xo‘jaligi aloqalarining kengayishi bozor sohasidagi xarajatlarning kamaytirilishiga ko‘proq e’tibor qaratilishini talab etmoqda.

G‘arb mamlaktlarida xomashyoning birinchi manbayidan to oxirgi iste’molchigacha bo'igan mahsulot harakat vaqlining 93%i uning moddiy texnik ta’minotining turli kanallaridan o'tishiga to‘g‘ri keladi. Tovar ishlab chiqarilishi umumiy vaqtning atigi 2%ini oladi, transportirovka esa — 5%ini. Bu esa mamlakatlarda lov ir harakatining mahsulotdagi ulushi milliy daromadning 20% dim ortig‘ini tashkil etadi. Tovar harakatining strukturasida xoma- sliyo, materiallar, yarimtayyor mahsulotiar va tayyor mahsulot- 1ягп? saqlashga ketadigan xarajatlar 44% ni, omborga joylashtirish v,t dispetcherlash - 16% ni, magistral va texnologik tashish —

1. 
   3 va 9% ni tashkil etadi. Qolgan 8% ni tayyor mahsulotni sotishga ketadigan xarajatlar tashkil etadi^I.
   

Logistikaning rivojlanishi, birinchi navbatda, tovar harakati lulan bog‘liq bo‘lgan vaqtinchalik va pul xarajatlarini kamaytirishga inlilish bilan bog‘liq.

Shu bilan birga, logistikaga bo‘lgan aiziqishning ortishi quyidagi omillarga bog‘liq:

• 
  savdo bozoridan iste’molchi bozoriga o‘tish, bunda iste'mol- i hilar ehtiyoji ishlab chiqarish dasturlarini ishlab chiqishda asos Iw'ladi va tovar harakati tizimining yaratilish zaruriyatini asoslab heradi;
  
• 
  ishlab chiqarish va sotish faoi.yatini tashkil etishning logistik usoslarini qo‘llayotgan korxonalaming raqobatbardoshligini ta’min- hish;
  
• 
  logistika tizimida texnik rivojlanish yutuqlarini ishlatish uduin obyektiv imkoniyatlar yaratish;
  
• 
  amallami o'rganishning yangi uslub va nazariyalarini ishlab i hiqish, masalan, logistika jarayonlarini optimallashtirish uchun asos bo'lgan tizimlar nazariyasi va kompromisslar nazariyasi.
  

l,ogistika takomillashuvining 3 bosqichi ajratiladi.

Birinchi bosqich — XX asrning 60-yillari — ombor xo‘jaligining inmsport bilan integratsiyalashuvi hamda ularni ishlatishda bir- Imiga moslashtirish bilan xarakterlanadi. Bu bosqichda faqat vuklash-tushirish amalkri bilan bog‘liq bo‘lgan transport bilan ombor yaqin o‘zaro aloqalarga ega bo‘la boshlaydi. Ular bir grafik v.i solishtiiilgan texnologiya bo‘yicha bir iqtisodiy natijaga ishlashni hoshlaydi.

Ikkinchi bosqich — XX asrning 80-yillari boshiga to‘g‘ri keladi. Omborga joylashtirish va transport ishlarining o‘zaro hamjihatligiga isnlab chiqarishni rcjaJashtirish qo‘shila boshlaydi. Ishlab chiqarish sexi, transport va omborlar bir butun mexanizm sifatida ishlashni boshlaydi. Shu yo‘l bilan xaridorlarga xizmat ko‘rsatish sifatini boshqarish, moslamalaming ishlash samaradorligini oshirish imkoniyati vujudga keladi.

Uchinchi bosqich XX asrning 80-yiilari o'rtalariga to'g'ri keladi va material o‘tkazuvchi tarmoq hamma bo'g'inlarining integratsiya- lashuvi bilan xarakterlanadi. Logistika konsepsiyasining asosi bo‘l- gan integratsiyalashuv zaruriyatini, ta’minot, ishlab chiqarish va taqsimot bo'g'inlarining ko‘pchilik qatnashchilari tan ola boshlaydi bosqichlari monitoringini amalga oshirish imkonini beruvchi zamonaviy kommunikatsiya texno- logiyalari vujudga keladi. oqimiarining tez o'tishini ta’minlash va mahsu- lotning xomashyoning birinchi manbayidan to oxirgi iste’mol- chigacha harakatining hamma

3. 
   Logistikaning rivojlanish bosqichlari
   

Hozirgi davrda logistika tutgan o‘mining oshishi, birinchi nav- batda, iqtisodiy sabablarga bog‘liq. Sanoat ishlab chiqarish hajmining oshishi va milliy hamda jahon xo‘jaligi aloqalarining kengayishi bozor sohasidagi xarajatlarning kamaytirilishiga ko‘proq e’tibor qaratilishini talab etmoqda.

G‘arb mamlaktlarida xomashyoning birinchi manbayidan to oxirgi iste’molchigacha bo'igan mahsulot harakat vaqlining 93%i uning moddiy texnik ta’minotining turli kanallaridan o'tishiga to‘g‘ri keladi. Tovar ishlab chiqarilishi umumiy vaqtning atigi 2%ini oladi, transportirovka esa — 5%ini. Bu esa mamlakatlarda lov ir harakatining mahsulotdagi ulushi milliy daromadning 20% dim ortig‘ini tashkil etadi. Tovar harakatining strukturasida xoma- sliyo, materiallar, yarimtayyor mahsulotiar va tayyor mahsulot- 1ягп? saqlashga ketadigan xarajatlar 44% ni, omborga joylashtirish v,t dispetcherlash - 16% ni, magistral va texnologik tashish —

2. 
   3 va 9% ni tashkil etadi. Qolgan 8% ni tayyor mahsulotni sotishga ketadigan xarajatlar tashkil etadi^I.
   

Logistikaning rivojlanishi, birinchi navbatda, tovar harakati lulan bog‘liq bo‘lgan vaqtinchalik va pul xarajatlarini kamaytirishga inlilish bilan bog‘liq.

Shu bilan birga, logistikaga bo‘lgan aiziqishning ortishi quyidagi omillarga bog‘liq:

• 
  savdo bozoridan iste’molchi bozoriga o‘tish, bunda iste'mol- i hilar ehtiyoji ishlab chiqarish dasturlarini ishlab chiqishda asos Iw'ladi va tovar harakati tizimining yaratilish zaruriyatini asoslab heradi;
  
• 
  ishlab chiqarish va sotish faoi.yatini tashkil etishning logistik usoslarini qo‘llayotgan korxonalaming raqobatbardoshligini ta’min- hish;
  
• 
  logistika tizimida texnik rivojlanish yutuqlarini ishlatish uduin obyektiv imkoniyatlar yaratish;
  
• 
  amallami o'rganishning yangi uslub va nazariyalarini ishlab i hiqish, masalan, logistika jarayonlarini optimallashtirish uchun asos bo'lgan tizimlar nazariyasi va kompromisslar nazariyasi.
  

l,ogistika takomillashuvining 3 bosqichi ajratiladi.

Birinchi bosqich — XX asrning 60-yillari — ombor xo‘jaligining inmsport bilan integratsiyalashuvi hamda ularni ishlatishda bir- Imiga moslashtirish bilan xarakterlanadi. Bu bosqichda faqat vuklash-tushirish amalkri bilan bog‘liq bo‘lgan transport bilan ombor yaqin o‘zaro aloqalarga ega bo‘la boshlaydi. Ular bir grafik v.i solishtiiilgan texnologiya bo‘yicha bir iqtisodiy natijaga ishlashni hoshlaydi.

Ikkinchi bosqich — XX asrning 80-yillari boshiga to‘g‘ri keladi. Omborga joylashtirish va transport ishlarining o‘zaro hamjihatligiga isnlab chiqarishni rcjaJashtirish qo‘shila boshlaydi. Ishlab chiqarish sexi, transport va omborlar bir butun mexanizm sifatida ishlashni boshlaydi. Shu yo‘l bilan xaridorlarga xizmat ko‘rsatish sifatini boshqarish, moslamalaming ishlash samaradorligini oshirish imkoniyati vujudga keladi.

Uchinchi bosqich XX asrning 80-yiilari o'rtalariga to'g'ri keladi va material o‘tkazuvchi tarmoq hamma bo'g'inlarining integratsiya- lashuvi bilan xarakterlanadi. Logistika konsepsiyasining asosi bo‘l- gan integratsiyalashuv zaruriyatini, ta’minot, ishlab chiqarish va taqsimot bo'g'inlarining ko‘pchilik qatnashchilari tan ola boshlaydi. Modaiy va axborot oqimiarining tez o'tishini ta’minlash va mahsu- lotning xomashyoning birinchi manbayidan to oxirgi iste’mol- chigacha harakatining hamma bosqichlari monitoringini amalga oshirish imkonini beruvchi zamonaviy kommunikatsiya texno- logiyalari vujudga keladi

4. 
   Logistikaning funksional sohalari va ularning tavsifi
   

Logistikaning asosiy maqsadi iste’molchiga kelishilgan vaqtga kerakli mahsulot (tovar)ni, mehnat, moddiy va moliyaviy resurslarni minimal xarajat qilgan holda yetkazib berishdan iborat.

Material, xomashyo, tayyor mahsulotni aniq, o‘z muddatida yetkazib berish butun bir iqtisodiy tizimning ishlashiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, moddiy zaxiralar, ularni shakllantirish va saqlash bo‘yicha xarajatlar, ishlab chiqarish va muomala xarajatiarini qis- qartirishga imkon tug‘diradi.

Logistika ham marketing kabi iste’molchi manfaatidan kelib chiqib, quyidagi oltita shart bajarilganda logistika t'aoliyatining maqsadiga erishildi, deb hisoblanadi:

1. 
   zarur tovar;
   
2. 
   talabga muvofiq sifatli;
   
3. 
   zaruriy miqdorda yetkazib berilgan;
   
4. 
   kelishilgan vaqtda;
   
5. 
   zaairiy joyga;
   

()) minima] xarajatlar bilan.

Logistikaning global maqsadi — siklni qisqarlirish, zaxiralami Limaytirish bo‘lib, bunga ishlab chiqarish bosqichida jarayonlarni smxronlashtirish hisobiga, moddiy resurslarga bo‘lgan ehtiyojni aniqlash, o‘z-o‘zini boshqarish hisobiga (ishlab chiqarish biron- lhi mahsulotga bo‘lgan talabga muvofiq ishlaydi) erishiladi. laqsimot boshqaruvini tashkii etish, moddiy oqimning o‘tib horishini tezlashtirish va sotilishini ta’minlash tashkiliy yo‘nalishga kiradi.

Shunday qilib, tashkiliy yo'nalish logistikaning funksional ■.ohasi bo‘lib, moddiy oqimlarning harakatini olib boradi va

1. 
   minot hamda sotuvni ta’minlaydi.
   

/axiraiar ishlab chiqarish muomala va iste’mol orasida iliilqon (bufer) rolini o'ynaydi. Ular bevosita ishlab chiqaruvchida lamlangan, yoki u laming saqlanishi iste’molchiga yaqinlashtirilgan ho'lishi mumkin. Zaxiralar rnlab o‘zgarishlariga tez javob berishga imkon beradi va transport xizmatining bir maromda ishlashmi la’minlaydi.

Korxonani xomashyo va materiallar bilan ta’minlash jarayonida sotib olib g‘amlash logistikasi masalalari hal boMadi. Bu bosqichda mol yetkazib beruvchilar o‘rganiladi va tanlanadi, shartnomalar (uziladi va ularning ijrosi nazorat qilinadi.

Ishlab chiqarish logistikasi korxona (firma) ichidagi moddiy oqimlar harakati jarayonini o‘z ichiga oladigan sohadir.

Hozirgi zamonda raqobatbardoshlikni ta’minlash uchun sifatli mahsulot chiqarishning o‘zi kamlik qiladi. Ishlab chiqaruvchi iste’molchiga tovar yetkazib berish jarayonida qo'shimcha ayrim bir xizmatlarni ham ko‘rsatadi, uning talablarini toMiq qondirishga harakat qiladi.

Shunday qilib, logistik servis tovar yetkazib berish jarayonida ko‘rsatiladigan xizmatlar kompleksidir.

Texnologik yo‘nalish esa transportda yuk tashish texnologiya- larini, ombor xo'jaligini, axborot ta’minotini, rejalashtirish va nazoratni takomillashtiruvchi logistikaning funksional sohasidir.

I.

I^ Гиижинский A.M. Логистика. Учебное пособие. — М.: Маркетинг, 1999.