Lingvistika yo’nalishi I kurs magistranti Erkinova Marhaboning Psixolingvistika fanidan taqdimoti. Mavzu: Nutq sifatlari

Qiyoslanuvchi sub’ekt:U boshqalardan aqlli
Mavjudlik sub’ekti:Menda ham bor ko’ngil
Belgi tashuvchi sub’ekt:Men irodali
Agar nutq o’z o’rnida, o’z vaqtida, o’z janrida, vazifasiga ko’ra tuzilgan bo’lsa, shu sharoit yoki vaziyatga mos kelsa, bunday nutq jo’yali nutqdir.
Kesimning morfologik shaklga ko’ra turlari
Fe’l kesim
Ot kesim
Fe’lning sof fe’l , sifatdosh va ravishdosh shakllari orqali ifodalanadi
Fe’ldan boshqa so’z turkumlari shuningdek, fe’lning harakat nomi shakli bilan ifodalanadi.
Agar nutqning til tuzilishi tinglovchining qabul qilinishini osonlashtirishga xizmat qilsa, bunday nutq tushunarli nutq hisoblanadi.
Aytilgan fikrlarga bog’liq holda nutqning asosiy kommunikativ sifatlari quyidagilar:
Nutq Sifatlari
Nutqning to’g’riligi
Nutqning aniqligi
Nutqning maqsadga muvofiqligi
Nutqning mantiqiyligi
Nutqning ta’sirchanligi
Fe’l shakllarida
Vosita kelishiklaridagi ot shaklida
Olmosh va son shaklida
Sifat va ravish shaklida
Bosh kelishigidagi ot shaklida
Kesimning shakliy unsurlari
Nutqning Aniqligi

“Nutq - voqelik” va “nutq - tafakkur” munosabati asosida belgilanadi(B.Golovin “Osnovi kulturi I rechi”). Aniqlik – bu so’zning o’zi ifodalayotgan voqelikka mutlaqo mos kelishidir.Bunda lug’aviy birlik(so’z, ibora)larni tanlashga alohida ahamiyat berish kerak
Gapning tuzilish asosini tashkil etadigan bo’laklar bosh bo’laklar sanaladi.Gapning tuzilish asosini ega va kesim munosabati tashkil etad.Ega gapda absolyut hokim bo’lak sanaladi.U o’z tarkibiga hokimlik qilish bilan bir qatorda kesim tarkibiga ham hokimlik qiladi.
Kesim eganing predikativ belgisini aniqlovchi esa nopredikativ belgisini aniqlaydi.

Fransuz tilshunosi Tener nazariyalarida kesim to’liq ravishda hokim bo’lak ekanligi isbotlab tadqiq etilgan.
Nutqning to’g’riligi
Nutqning to’g’ri bo’lishi, eng avvalo, uning adabiy til me’yorlariga muvofiq kelishidir. U asosan ikki normaga – urg’u va grammatik normaga qat’iy amal qilishni talab qiladi. Urg’uning to’g’ri qo’yilishi fikrning to’g’ri tushunilishi bilan bog’liq. Bu - so’z urg’usiga ham, mantiqiy urg’uga aloqador fikr. (Qiyos: Onasiz/ bola o’ynamas. Onasiz bola/ o’ynamas.)
Bosh va ikkinchi darajali bo’laklar
Gapning bosh bo’laklari sifatida ega va kesim bo’lib, ular gap tarkibida asosiy o’rin tutadi.Gpning ikkinchi darajali bo’laklariga to’ldiruvchi, aniqlovchi va hol kabilar kiradi.
Nutqning mantiqiyligi
Nutqning mantiqiyligi- uning asosiy sifatlari- aniqlik va to’grilik bilan chambarchas bog’liq. Chunki grammatik jihatda to’g’ri tuzilmagan nutq mantiqning buzilishiga olib keladi. Mantiqiy izchillikning buzilishi esa tinglovchi va o’quvchiga aytilayotgan fikrning to’g’ri yetib bormasligi, ba’zan umuman tushunmasligiga olib keladi.. Bunda so’zlovchi yoki yozuvchidan tilni yaxshi bilishdan tashqari keng dunyoqarashga , mulohaza yuritayotgan mavzu doirasida chuqur bilimga ega bo’lishi talab etiladi.
Bosh Bo’laklar