Lim vazirligi

LАBОRАTОRIYA MАSHG’ULОTI № 5.

Tog’ jinslarining gidravlik xossalari
Tog’ jinslarining gidravlik xossalari. Tog’ jinslarida doimo erkin yoki kimyoviy bog’langan ma’lum miqdorda suvlar bo’ladi.Erkin suvlar bosim yoki og’irlik kuchi ta’siri ostida tog’ jinslarida va ularning bo’shliglarida harakatlanadi. Ularning harakati jinslarni erishiga, mexanik yuvilishiga, ayrim komponentlarining ishqorsizlanishga, sementlashishga va boshqa hodisalarga olib keladi. Erkin suv 100^o-110^oC haroratda minerallarning strukturasini buzmagan holda ularni tark etadi. Kimyoviy bog’langan suv molekulyar kuchlar va jins

zarrachalari bilan uzviy bog’liq bo’lib, ular kristallizasiyali va konstitusiyali (gidrooksilli) suvlarda bo’linadi. Kristallizasion suvlar mineralning kristall panjarasida H₂O molekulyalari ko’rinishida bo’lib, odatda jins 300^o dan 600^o va undan ortiq qizdirilganda ajralib chiqadi. Misol: gips - CaSO₄·2H₂O; epsotit - MgSO₄·7H₂O, opal - SiO_2·n H₂O, dioptaz - Cu₆(Si₆O₁₈)6H₂O, mirabalit - Na₂SiO₄·10H₂O, kristallogidratlar - CuSO₄·5H₂O, CuSO₄H₂O va boshqalar. Konstitusion suv kristall panjaraga kiruvchi ^-OH va H⁺ ionlarining molekulyalaridan hosil bo’ladi. Konstitusion suvli minerallar nordon tuzlar bo’lishi mumkin. Bunday suvlar ta’lk [Mg(OH)₂·Si₄O₁₀], malaxit [Cu₂(CO₅)(OH)₂], kajlinit Al₂(OH)₄Si₂O₅ va boshqa minerallar uchun xarakterlidr. Suv mineral 300^o dan 1300^oC gacha qizdirilganda undau ajraladi va bunda kristallar buziladi.

Namlik. Tog’ jinslari tarkibidagi suv miqdori. Tabiiy sharoitda tog’ jinsidagi suv hajmi mutlaq quruq tog’ jinsidagi g’ovakliklar hajmiga teng, undan kichik yoki katta bo’lishi mumkin. Montmorillonit, vermikulit, gidrat shaklli galuazit kabi ayrim minerallar kristall panjaralari paketlari orasidan suv o’tishi sababli jinsdagi suv hajmi mutlaq quruq jins g’ovaklik bo’shligidan katta bo’lishi mumkin. Suv hajmi g’ovaklik bo’shligidan kichik bo’lishi mumkin, bunda jinsdagi g’ovaklik bo’shligining qolgan qismi gaz (havo, gazsimon oltingugurtsuvchil aralashmalari) yoki neft (cuyuq oltingugurtsuvchil aralashmalari) bilan to’lgan bo’ladi.

Tog’ jinslarining tabiiy namligi uning tabiiy og’irligini va elektrpechkada 105^o- 110^oC haroratda doimiy og’irlikkacha quritilgan tog’ jinsining og’irligini o’lchash orqali aniqlanadi. Agar quritilgandan so’ng ketma-ket 2 marta tortib ko’rilganda uning og’irligi farq 0,2% dan oshmasa u holda namunaning og’irligi djimiy deb hisoblanadi. Namunalar sovugandan so’ng yopiq xonada tortiladi. Oldingi va navbatdagi tortishlar orasidagi vaqt uch soatdan kam bo’lmasligi kerak.

Namlik quyidagicha, foizlarda hisoblanadi:

W  ^{G1  G} 100,%,

G

tortma namlik esa

W   G₁  G,

G₁ - namunaning tabiiy og’iligi, g; G - quritilgan namunaning og’iligi, g.