Lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti b. T. Sаlimov, M. S. Yusupov, B. B. Salimov mikroiqtisodiyot

P
S

_P^* F₁ ^F2

_Pe ^A B E
D+ D
D

0

Q1

Q0

Q2

Q

19.9-rasm. Narxni barqaror bo`lishini ta`minlash

Narx
P*

darajada o`rnatiladigandan keyin iste`mol talabi
Q0

dan

Q1

ga pasayadi, taklif esa Q₂ ga qadar oshadi. P^* narxni ushlab turish uchun

340

Q₀Q₂ F₂ F₁

ист.

va omborlarda tovar zahiralarni to`planishini oldini olish uchun davlat

ortiqcha Q  Q2  Q1			miqdordagi tovarni		sotib	olishi kerak.	Iste`mol
talabi davlat	talabi Q qo`shiladi va				ishlab	chiqaruvchilar	barcha
mahsulotni P^*		narxda sotish mumkin bo`ladi.
Tovarni		sotib	oluvchi	iste′molchilar tovarni Pe ga nisbatan
qimmatroq P^*		narxda sotib		oladilar va	ular	o`zlarining iste′molchi

ortiqchaligini A to`rtburchak yuziga teng bo`lgan qismini yo`qotadilar (19.9-rasm). Iste′molchilarning boshqa bir qismi tovarni sotib olaolmaydilar va ularning yo`qotishi B uchburchak yuzi bilan ifodalanadi,

natijada iste′molchilarning umumiy yo`qotishi quyidagiga teng
bo`ladi: ist.  A  B .
Boshqa tomondan qaraganda, ishlab chiqaruvchilar yutib chiqadi. Siyosatning maqsadi ham shundan iborat edi. Ishlab chiqaruvchilar Q₀ ga

nisbatan ko`proq, ya′ni Q2 miqdordagi				mahsulotni yuqoriroq		bo`lgan
P ^* narxda	sotadilar.	Ishlab	chiqaruvchilarning		ortiqchaligi	( и/ч )
quyidagi miqdorga oshadi: i/ch			 ABE.
Endi	davlatning	xarajatlari Q  Q  P^* ga			teng, ya′ni bu davlat
			2	1

tomonidan sotib olingan tovar summasi. Bu xarajat ham pirovardida iste′molchi yo`qotishiga qo`shiladi, nima uchun deganda u soliqlar
hisobidan to`lanadi. 19.9-rasmda davlatning xarajati katta
to`rtburchak bilan ifodalangan. Davlatning ushbu xarajatlari kamayishi mumkin, agar u sotib olgan mahsulotining bir qismini chetga (odatda past narxda) sotsa. Lekin, bu davlat ichidagi ishlab chiqaruvchilarning o`z mahsulotini chetga chiqarib sotish imkoniyatini cheklaydi.
Bunday siyosatning aholi turmush darajasiga ta`sirini baholash uchun biz iste′molchi ortiqchaligidagi va ishlab chiqaruvchi ortiqchaligidagi natijaviy o`zgarishlarni qo`shib, undan davlat xarajatini ayiramiz:
ist.  i.ch. (Q₂ Q₁ )  P*  A  B  A  B  E (Q₂ Q₁ )  P*  E (Q₂ Q₁ )  P *

yoki ^{E  S}Q₁Q₂ F₂ F₁ .

Demak, bunday siyosatda jamiyat o`z faravonligining bir qismini yo`qotadi. 18.9-rasmda ushbu yo`qotish shtrixlangan soha yuzasi bilan
341

ifodalanadi. Ko`rinib turibdiki, bunday siyosat juda katta jamiyat yo`qotishlari bilan bog`liq.

Siyosatning asosiy maqsadi fermerlar daromadini oshirish bo`lsa, bundan samaraliroq yo`l bormi, degan savolni qo`yadigan bo`lsak, unga bor, deb javob berish mumkin.
Fermerlaning daromadini A+B+E miqdorga oshirishni jamiyatni kamroq yo`qotshi orqali amalga oshirish yo`li bu ushbu A+B+E pulni to`g`ridan-to`g`ri fermerlarning o`ziga berishdir. Iste′molchilarning narxni barqarorlashtirishdagi yo`qotishi bari bir A+B ga teng bo`lgani uchun, fermerlarga ushbu pul bevosita berilsa, jamiyat 19.9-rasmda shtrixlangan yuzaga teng bo`lgan mablag`ni iqtisod qilishi mumkin.
Ishlab chiqarishni cheklash (ishlab chiqarish kvotasi). Davlatning bozor narxiga ta`sir qilish siyosatidan biri bu - mahsulot ishlab chiqarish hajmini cheklash orqali mahsulot narxini kerakli darajagacha ko`tarish mumkin. Davlat har bir firmaning mahsulot ishlab chiqarish hajmini qonun chiqarish orqali belgilashi (kvotalashi) mumkin. Biror mahsulotni ishlab chiqarish yoki sotish bo`yicha litsenziyaning davlat tomonidan berilishi, shunday siyosatni yuritishga misol bo`lishi mumkin. Masalan, spirtli ichimliklarni sotishga beriladigan litsenziyalarni ko`paytirish yoki kamaytirish orqali spirtli ichimlikni sotish hajmini oshirish yoki qisqartirish mumkin. Sotish hajmining qisqarishi tovar narxini kerakli darajaga oshirish imkonini beradi.
Yana AQSh davlatining qishloq xo`jaligi siyosati qaraymiz. AQSh davlatining qishloq xo`jaligi siyosati ko`proq mahsulot ishlab chiqarishni qisqartirishni rag`batlantirishga qaratilgan. Fermerlar ekin ekish maydonining qisqatirsalar, ya′ni ekin maydonlarining bir qismi ekilmasdan qoldirilsa, shunga yarasha pul kompensatsiyasini oladilar. Ekin maydonlarini qisqartirish hisobidan narxni oshirish mexanizmini 19.10-rasmda keltirilgan.
Shuni ta`kidlash mumkinki ekin maydonlari cheklanganda taklif chizig`i absolyut elastik bo`lmay qoladi, ya′ni taklif Q<sub>1</sub> ga teng bo`lib, u o`zgarmaydi, mahsulotning bozor narxi esa <sup>P</sup>e dan P<sup>*</sup> ga ko`tariladi.
342

P

S
P^*

A _B E