Lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti b. T. Sаlimov, M. S. Yusupov, B. B. Salimov mikroiqtisodiyot

Pe		C	E
S
	A
Pmax

D

0 Q_e Q
19.5-rasm. Narx davlat tomonidan nazorat qilinganda elastik bo`lmagan talabdagi yo`qotishlar
336

^Pmin

Rasmdan ko`rinib turibdiki, B uchburchak yuzi bozordan siqib chiqarilgan iste′molchilarning yo`qotishlari bo`lib, bu bozorda qolib tovarni sotib olish huquqiga ega bo`lgan iste′molchilarning yutug`ini ifodalovchi A to`rtburchak yuzasidan katta. Bu yerda bozordan siqib chiqarilgan iste′molchilar katta yo`qotishga ega. Endi faraz qilaylik davlat

tomonidan minimal narx o`rnatildi deylik ( Pmin  Pe , Pe - muvozanat

narx), ya′ni davlat narxni muvozanat narxidan yuqori qilib belgilanadi (19.6-rasm).



P

Pmin			S
		A
	A
		B
P	A	B	C ^E
e		C

D

Q2	Q	e	Q	1	Q

19.6-rasm. Narx muvozanat narxidan yuqori belgilangandagi ishlab chiqaruvchilar va iste′molchilarning yo`qotishlari
Rasmdan ko`rish mumkinki ishlab chiqaruvchilar narx oshganda Qe nisbatan ko`proq Q<sub>1</sub> mahsulotni ishlab chiqarishga harakat qiladi. Iste′molchilar kamroq ( Qe o`rniga Q₂ miqdorda) mahsulot sotib olishga harakat qiladi. Agar biz ishlab chiqaruvchilar bozorda qancha mahsulot sotilsa shuncha mahsulot ishlab chiqaradi, deb faraz qilsak, bozorga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori Q₂ ga teng bo`ladi va bu yerda ham ishlab chiqaruvchilar va iste′molchilar ortiqchaligi yo`qotiladi. Bu yerda A to`rtburchakning yuzi ishlab chiqaruvchilarning olgan qo`shimcha ortiqchaligini ifodalaydi. Lekin, minimal ( P_min ) narxda mahsulotni hajmi Q_e miqdordan Q₂ ga qisqargani uchun ishlab chiqaruvchi ortiqchaligining
337

bir qismi yo`qotiladi. Natijada ishlab chiqaruvchi ortiqchaligining

o`zgargan qismi quyidagiga teng: i/ch.  A C ,

(4).

Iste′molchilar minimal ( P_min ) narxda har bir mahsulot uchun muvozanat narxdan yuqori narx to`laydi va natijada ularning iste`mol ortiqchaligiga rasmdagi A to`rtburchak yuziga teng bo`lgan miqdorda kamayadi. Narx oshganligi munosabati bilan ba`zi bir iste′molchilar ushbu bozordan chiqib ketadi va tovarni sotib ololmaydilar va bunga mos bo`lgan ortiqchalikni yo`qotadi. Bu yo`qotish rasmda B uchburchak bilan ifodalangan. Demak, iste′molchilarning ortiqchaligining umumiy o`zgarishi quyidagini tashkil qiladi: ист.  A  B (5).

Ko`rinib turibdiki, bunday siyosat iste′molchilarning turmush
darajasini tushurib yuboradi. (4)- va (5)- ifodalarni qo`shib umumiy
ortiqchalikdagi o`zgarishni aniqlaymiz:
  i/ch  ist.  A-C+(-A-B)= -C-B (6).
Demak, davlat tomonidan minimal narx o`rnatilganda umumiy to`liq yo`qotish vujudga keladi va u ikkita C va B uchburchaklar yuzalarining yig`indisi bilan ifodalanadi.

Endi biz ishlab chiqaruvchilar ortiqchaligini ishlab chiqarish Q_e

miqdordan Q₁ miqdorga kengaytirilganda qarab chiqamiz. Haqiqatdan ham minimal narx muvozanat narxdan yuqori bo`lganda u ishlab chiqaruvchilarni Q<sub>1</sub> miqdorga mahsulot ishlab chiqarishga undaydi. Lekin, ular bozorda faqat Q<sub>2</sub> hajmdagi mahsulotni sotishi mumkin xolos. Ular 0  Q<sub>1</sub>  Q<sub>2</sub> miqdordagi mahsulotni ishlab chiqarishga ketgan xarajatlarni qoplaydigan daromadni olaolmaydi (19.7-rasm). Rasmda ushbu xarajatlar shtrixlangan D trapetsiya yuzi bilan ifodalangan.
Natijada ishlab chiqaruvchilarning ortiqchaligi o`zgarishi quyidagiga teng: и/ч.  A C  D. Demak, ishlab chiqaruvchilar Q₁ oraliqda mahsulot ishlab chiqarsa, umumiy yыqotish yanada ortadi va u (-B-C-D) yuzani tashkil qiladi.
Bunday holda har bir ishlab chiqaruvchi o`z mahsulotining hammasining yuqori narxda sotaman deb o`ylaydi. Pirovardda davlat tomonidan o`rnatilgan minimal narx siyosati ortiqcha mahsulot ishlab
338

chiqarish uchun ketgan xarajatlarni qoalamaganligi sababli, ishlab chiqaruvchilarning foydasini ancha qisqartirib yuborish mumkin. Yana bitta misol tariqasida mehnat bozorini qaraylik.