Lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti b. T. Sаlimov, M. S. Yusupov, B. B. Salimov mikroiqtisodiyot

P1
Pe
P2
P3			ATC
			MC
		MR	D
0	Q1Qe	Q2 Q3	Q

15.6-rasm. Elektroenergiyani iste`mol qilish hajmiga ko`ra narxni differentsiatsiyalash
264

Haqiqatan ham, elektroenergiyani ishlab chiqarish hajmini oshirganda (agar masshtab samarasi yuqori bo`lsa) uning xarajatlari kamayadi va narxlar differentsiatsiyasi bir tomondan iste′molchilarning turmush farovonligini oshirsa (ular ko`proq elektroenergiyadan foydalanish imkoniyatiga ega bo`ladilar), ikkinchi tomondan elektr energiyasini ishlab chiqaruvchi kompaniyaning umumiy foydasini oshiradi.

Rasmdan ko`rish mumkinki, elektroenergiya ishlab chiqarish hajmi oshganda ATC va MC lar kamaymoqda. Birinchi bosqichda Q<sub>1</sub> hajmdagi elektroenergiya eng yuqori P<sub>1</sub> narxda iste`mol qilinadi. Ikkinchi

bosqichda qo`shimcha Q2  Q1  miqdordagi elektroenergiya		P2 narxda
P  P		P	narx
 2	1  iste`mol qilinadi. Agar elektroenergiyaga bir xil	e
o`rnatilganda Qe hajmda elektroenergiya ishlab chiqarilgan		bo`lar	edi.
Narx differentsiatsiyasida ishlab chiqarish hajmi Q3 ga oshadi.

Tovarlar kategoriyasiga ko`ra narx differentsiasiyasi. Ushbu turdagi narx differentsiatsiyasi xaridorlarni ularning talab chizig`iga ko`ra ikki yoki undan ortiq guruhlarga bo`ladi, demak, har bir guruhning o`z talab chizig`i bo`lib, bu talab chizig`i boshqa guruhlarnikiga qaraganda yotiqligi bilan farq qiladi. Bunga misol tariqasida samolyotga, paroxodga sotiladigan chiptalarning klasslarga bo`linib, har xil yo`lovchilarga turli narxlarda sotilishini, bir xil spirtli ichimliklarning ham har xil sortlari turli xil narxlarda sotilishini, muzqaymoqlar (bolalar uchun, kattalar uchun), talabalar, nafaqadagilar va nogironlar uchun qilinadigan imtiyozlarni keltirish mumkin.
Iste′molchilarni kategoriyalarga bo`lish turli xil mezonlarga asoslanadi. Bularning ichida asosiy mezon xaridorlarning daromadlaridir. Masalan, shahar transportiga sotiladigan kartochkalar narxi oddiy fuqarolar uchun bir xil, talabalar uchun narxi pastroq, o`quvchilar uchun esa yanada pastroq. Xuddi shunday hayvonot bog`iga kiruvchilar ham: bolalarga sotiladigan chipta narxi kattalarga sotiladigan chipta narxidan ancha past. Yoki spirtli ichimliklarni olsak, ularning etiketkalarining o`zi xaridorlarni kategoriyaga bo`ladi (bir xil turdagi ichimlikni har xil
265

etiketkali shishalarga quyilishi va ularga har xil narxlarni o`rnatilishi:

―O`zbekiston‖ arog`i, ―Ekstra‖ arog`i, ―Kristall‖ aroqlari).
Endi biz tovarlar kategoriyasiga qarab ularga narx belgilashni ko`rib chiqamiz. Buning uchun quyidagi ikkita shart bajarilishi zarurdir.
Birinchi shartga ko`ra ishlab chiqarish hajmidan qat`iy nazar, umumiy hajmdagi tovarni xaridorlar guruhlariga shunday taqsimlash kerakki, har bir birlik tovarni sotishdan olinadigan chekli daromad

• 
  MR ning qiymati bir xil bo`lsin. Masalan, ikki xil sortdagi mahsulotni
  

sotish kerak bo`lsin. Birinchi guruhga sotiladigan har bir mahsulotning chekli daromadini MR₁ va ikkinchi guruhnikini MR₂ deylik. Agar

MR₁  MR₂ bo`lsa, firma birinchi sortdagi mahsulotni ishlab chiqarishni oshiradi va ikkinchi sortdagi mahsulotni kamaytiradi. Nima uchun deganda, birinchi sort mahsulotni bir birligidan tushadigan foyda ikkinchi sortdagi mahsulotnikidan katta. Bunday holda ( MR<sub>1</sub>  MR<sub>2</sub> bo`lganda) firma umumiy foydani oshirish uchun birinchi sort mahsulot narxini tushirib, ikkinchi sort mahsulotnikini ko`taradi. Chekli daromadlar bir-biriga teng bo`lmaganda firma o`z foydasini maksimallashtira olmaydi. Shuning uchun firma mahsulot kategoriyalariga narxlarni shunday tanlash kerakki har xil kategoriyadagi mahsulotlarni sotishdan tushadigan chekli daromadlar teng bo`lsin.
Ikkinchi shart - har bir sort bo`yicha ishlab chiqariladigan mahsulot hajmi foydani maksimallashtiradigan hajmga teng bo`lsin. Biz bilamizki, ishlab chiqarish hajmi foydani maksimallashtiradi, qachonki u chekli daromadni chekli xarajatga tenglashtirsa. Demak, har bir sort bo`yicha sotiladigan mahsulotning chekli daromadi uni ishlab chiqarishdagi chekli xarajatga teng bo`lsa. Ikki xil sortdagi mahsulot uchun ikkinchi shart quyidagicha yoziladi: MR₁  MC₁ va MR₂  MC₂ . Agar bu tenglik bajarilmasa firma o`z foydasini maksimallashtirish uchun umumiy ishlab chiqarish hajmini ko`taradi yoki pasaytiradi (mahsulotlar narxini oshirish yoki kamaytirish). Endi matematik jihatdan bu qanday bo`lishini ko`rib chiqamiz.

266

Faraz qilaylik birinchi sort mahsulot narxi P₁ va ikkinchi sortniki - P₂ bo`lsin. TCQ_C  - bu Q_C  Q₁  Q₂ hajmdagi mahsulotni ishlab chiqarishning umumiy xarajatlari. U holda umumiy foyda quyidagiga teng:

 
P Q 1 1

P Q22

TCQ

(1).

Foydani maksimallashtirish uchun har bir sort bo`yicha qo`shimcha

bir birlik mahsulotni sotishdan tushadigan qo`shimcha foydalarni nolga tenglashtiramiz. Nima uchun deganda, firma ikkala sortdagi mahsulotlarning oxirgisini sotishdan tushadigan qo`shimcha foyda nolga teng bo`lguncha birinchi sort mahsulot hajmini ham, ikkinchi sort mahsulot hajmini ham oshirib boradi. Demak,

	 						P1 Q1 										C			 0
	
		Q						Q								Q
		1					1										1				2
								P Q										C
								22													 0
		Q2						Q2										Q2
	
																								 PQ						R
Ko`rinib									turibdiki bu													erda:				 1	1 					^ ^MR1va
																										Q1
P2 Q2																															Q1
									R	 MR												TC	 MC			va	TC			 MC			.
Q2									Q2													Q1					Q2
										2

Bu erda MC - qo`shimcha bir birlik mahsulotni ishlab chiqarishdagi qo`shimcha umumiy xarajatlar.

Ikkinchi shartga ko`ra quyidagini yozamiz: MR<sub>1</sub>  MC va MR<sub>2</sub>  MC (3).
Ikkalasini birlashtirib, ishlab chiqarish hajmi quyidagi MR<sub>1</sub>  MR<sub>2</sub>  MC tenglikni bajarilishini ta`minlaydigan ishlab chiqarish hajmiga teng bo`lishi kerakligini aniqlaymiz.
Endi firma rahbarlari narxlarni o`rnatishda talab elastikligidan foydalansin deylik. Eslasak, chekli daromadni quyidagicha yozish mumkin

			1	
edi:	MR  P1			.	Bu holda har bir mahsulot sorti uchun
			E D 
					267



1





1



MR1

 P1

1





va

MR2

 P2

1





,

bu erda E1 va E2 lar

E2



E1 





birinchi va ikkinchi sort mahsulotlarning narx bo`yicha talab elastiklari.
Endi birinchi shartga ko`ra quyidagini yozamiz:

				1					1	
MR1  MR2yoki	P 1					P1					,yuqoridagi
	1			E1 		2			E2 

tenglikdan narxlar o`rtasida bajarilishi zarur bo`lgan munosabatni olamiz:

				1			
		1					
P				E
					2		
1								(4)
P				1			
2		1					
							
				^E1 

(4)-dan ko`rinib turibdiki, firma talab elastikligi kam bo`lgan mahsulot sortiga yuqori narx belgilashi kerak. Masalan, birinchi sort mahsulot elastikligi -3 va ikkinchi sort mahsulot elastikligi -6 bo`lsin. U

holda	birinchi						sort mahsulot narxi (4)	ga ko`ra quyidagiga	teng:
P 1,25 P
1			2 , birinchi sort mahsulot narxi ikkinchi sort mahsulot narxidan
1,25 marta ortiq qilib belgilanishi kerak.
	^E1				^E2		bo`lgani uchun, ya`ni	birinchi sort mahsulot	talab

elastikligi ikkinchi sort mahsulot elastikligidan kichik bo`lgani uchun, ikkinchi sort mahsulotning talab chizig`i birinchi sort mahsulotning talab chizig`iga ko`ra yotiqroq bo`ladi.

Misol. Hayvonot bog`iga kirish chiptasiga bo`lgan narx kattalar va bolalar uchun har xil bo`lsin. Kattalarning chiptaga bo`lgan talab chizig`i

quyidagicha:
	1	
Pk  10  			 Qk ,	bu erda			P	- kattalar uchun chipta narxi;
	8000 						k
Qk - kattalarning chiptaga talabi.
							1		Pb
Bolalarning	talabi:		Pb		6  			 ^^Qb ^, bu erda		- bolalar
					8000			
uchun chipta narxi; Qb		- bolalarning chiptaga talabi.
					268

Hayvonot bog`iga 56000 kishi bir vaqtda kirishi mumkin. Hayvonot bog`i rahbariyati 5600 ta chiptani sotish uchun narx differentsiatsiyasidan foydalanmoqchi. Rahbariyat kattalar va bolalar uchun qanday narx belgilaydi?
Yechish. Kattalardan va bolalardan tushadigan daromadlarni

yozamiz:

TRk  Pk Qk

va TRb  Pb Qb

(1)

Pk va Pb

larni yuqoridagi formulalarga

qo`yamiz va natijada

quyidagilarni olamiz:

TR 10Q 

1

Q^2

k

k

8000

k

TR 6Q 

1

Q

2

(2)

b

b

8000

b

Endi kattalarga va bolalarga sotiladigan chiptalar uchun chekli

daromadlarni aniqlaymiz:

MR 10

1

Q

k

4000

k

(3)

MR 6

1

Q

b

4000

b

Chekli

daromadlarni

birinchi

shartga

ko`ra

tenglashtiramiz

MRk  MRb

dan ^10 ^

1

Qk  6 

1

Qb

(4)

munosabatni olib,

4000

4000

uni ixchamlashtirsak, kattalarning talabini bolalar talabiga bog`iliqligini

aniqlaymiz: Qk	16000  Qb (5)
Masalaning	shartiga ko`ra Qk  Qb  56000 chipta sotilishi kerak,

bundan bolalar talabini aniqlaymiz: Q_b  56000  Q_k , bolalar talabini (5) - munosabatga quyib kattalarni chiptaga bo`lgan talabini aniqlaymiz va u Q_k  36000 ga teng.

Endi bolalarning talabini aniqlaymiz: Q_b  56000  36000  20000.
Demak, bolalarning talabi 20000 ta chipta teng ekan.
Rahbariyat ushbu talablarga ko`ra kattalar va bolalar uchun chiptalarning narxlarini quyidagicha aniqlaydi:

269

Pk  10 	1	36000  5,5 so`m, Pb  6 	1	 20000  3,5 so`m.
	8000		8000

Rahbariyat chipta narxini kattalar uchun 4,5 so`m va bolalar uchun 2,5 so`m qilib belgilaydi va umumiy daromad

TR  TR_k  TR_b  5,536000  3,520000  268000 so`mni tashkil
qiladi.
Bordi-yu, rahbariyat hamma uchun chipta narxini 5,5 so`m qilib belgilasa, bolalarning ko`pchiligi chiptani sotib olaolmay qolardi va bu o`z navbatida umumiy foydani kamayishiga olib kelardi.