Lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti b. T. Sаlimov, M. S. Yusupov, B. B. Salimov mikroiqtisodiyot

Chekli almashtirish normasi. Befarqlik egri chizig`ining pastga tomon yotiqligi X<sub>2</sub> ne′matni X<sub>1</sub> ne′mat bilan chekli almashtirish normasini ifodalaydi. Chekli almashtirish normasi odatda MRS <sub>X1 , X 2</sub> bilan belgilanadi
va uning miqdori gorizontal o`q bo`yicha ifodalangan X<sub>1</sub> ne′matning bir birligi uchun, vertikal o`q bo`yicha ifodalangan X<sub>2</sub> ne′matning qancha miqdoridan voz kechish mumkinligini ko`rsatadi (6.11-rasm).
X₂

X₂

α
X₁ ^X1
6.11-rasm. Ne′matlarni chekli almashtirish normasi
109

Befarqlik egri chizig`i koordinata boshiga nisbatan botiq bo`lgani uchun, MRS _{X1 , X 2} bir ne′mat bilan boshqa ne′matni almashtirish oshib

borgan sari kamayib boradi. 6.11-rasmda X₂ o`qi bo`yicha ajratilgan X₂ ni X₁ o`qi bo`yicha ajratilgan X₁ ga nisbatan chekli almashtirish normasini beradi:

^MRSX ,X				 X2		;
1		2		X1
Bu yerda: MRS					X1,X2		- X bilan X ni chekli almashtirish normasi.
							1	2
MRS X	, X	2	befarqlik				egri	chizig`ining har	qanday nuqtasida, shu
1
nuqtadan o`tgan				chiziqning				tangens burchagi	yotiqligining absolyut

qiymatiga teng. Befarqlik egri chizig`ining tangens burchagi yotiqligi manfiy bo`lgani uchun MRS _{X1 , X 2} manfiy bo`ladi. Lekin, MRS musbat bo`lib, u burchak yotiqligining absolyut qiymati bo`yicha olinadi. Agar

funksiya uzluksiz bo`lsa,			^MRSX1, X 2	 	dX 2		 tg
					dX1
Masalan,		X1 1	kitobga	va X 2			 3 ta	bananga teng	bo`lsa,
^MRSX1X 2	 3	bo`ladi	va iste′molchi bitta kitob					uchun uchta	bananni

berishga tayyor. Ko`rsatish mumkinki, bu yerda 3 ta banandan olinadigan naf bitta kitobdan olinadigan nafga teng.

Boshqa tomondan naflilik funksiyasi TU( X₁, X ₂ ) dan to`liq

differensial olsak:

 

U

X1 

U

X2 .

X1

X 2

X1

va X 2 larni shunday tanlash mumkinki, natijada   0

bo`ladi. U holda quyidagini yozishimiz mumkin:

MRS



MU X

1

 

X

2

,

X , X

MU X

X1

1

2

2

Bu yerda

^MU X1



U

va

^MUX2



U

.

X1

X 2

Demak, ikkinchi ne′matni birinchi ne′mat bilan befarqlik egri chizig`ining har bir nuqtasidagi chekli almashtirish normasi MRS , ne′matlarning shu nuqtadagi chekli nafliliklari nisbatiga teng.

110

6.4. Byudjet cheklanganligi va iste′molchining muvozanatlilik sharti
Byudjet chizig`i. Befarqlik egri chiziqlari bir ne′mat bilan ikkinchi ne′matni almashtirish mumkinligini ko`rsatadi, xolos. Lekin, ular iste′molchi uchun qaysi tovarlar majmuasi nafliroq ekanligini ko`rsata olmaydi. Bunday masalani byudjet chizig`i yordamida yechish mumkin. Byudjet chizig`i tovarlar narxiga va iste′molchining daromadiga asoslanadi va u mavjud pul mablag`lari chegarasida iste′mol uchun qanday tovarlar majmuasini xarid qilish mumkinligini ko`rsatadi.
Iste′molchi tanlovida uning afzal ko`rishi befarqlik egri chizig`i orqali ifodalansa, daromadi va ne′matlar narxidagi o`zgarishlarga munosabatini byudjet chizig`i vositasida aks ettirish mumkin (6.12-rasm).



Iste′molchi tanlovi

Iste′molchini afzal

ko`rishi

Iste′molchining

daromadi

Ne′matlarning

narxi

Befarqlik egri

chizig`i

Cheklangan byudjet

chizig`i

6.12-rasm. Iste′molchi tanlovini befarqlik egri chizig` va cheklangan byudjet chizig`i orqali ifodalanishi¹³
Byudjet chegarasini ikkita ne′mat misolida ko`radigan bo`lsak, agar iste′molchi daromadi R bo`lsa, X<sub>1</sub> va X<sub>2</sub> lar birinchi va ikkinchi ne′matlar miqdori, P<sub>1</sub> va P<sub>2</sub> lar mos ravishda, birinchi va ikkinchi ne′matlarning narxlari bo`lsa, byudjet chegarasi berilgan daromad R hamda P₁ va P₂ narxlarda iste′molchi tomonidan sotib olinishi mumkin bo`lgan, birinchi va ikkinchi ne′matlarning barcha kombinatsiyalarini ifodalaydi. Byudjet chegarasini quyidagicha yozish mumkin: P<sub>1</sub> X<sub>1</sub>  P<sub>2</sub> X <sub>2</sub>  R va bu tengsizlik tovarlarga sarflanadigan xarajatlar yig`indisi, iste′molchi daromadidan oshmasligini bildiradi. X₁ va X₂ larning manfiy bo`lmaslik ( X<sub>1</sub>  0 va X <sub>2</sub>  0 ) shartini kiritsak, iste′molchining tovarlarni sotib olishi mumkin bo`lgan sohasini (6.13-rasmda shtrixlangan yuza) aniqlagan bo`lamiz:

13 Тарануха .В. икроэкономика ( в структурно-логических схемах).

сервис, 2002. – стр. 49 аsоsidа тuzilgаn.
.: Дело и

111

<sub>X2

A</sub> R/P2

D
C
		R/P1
0		B		X1