Lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti b. T. Sаlimov, M. S. Yusupov, B. B. Salimov mikroiqtisodiyot

farovonligining o`zgarishi B+A+B+EBCEBC;
= bu

Agar davlat fermerlarga A+B+E pulni bevosita berib narx va ishlab chiqarish hajmiga ta`sir qilmasa, jamiyat bunday siyosatdan aniq yutadi. Bunday holatda fermerlar A+B+E foydani oladi, davlat A+B+E miqdorda yo`qotadi va jamiyatning umumiy farovonligi o`zgarishi nolga teng bo`ladi.

19.3. Soliqni uzoq va qisqa muddatli ta`siri
Soliqni alohida firma faoliyatiga ta`sirini qaraymiz. Faraz qilaylik, soliq firmaning ishlab chiqarish hajmidan olinadi va u mahsulot narxiga ta`sir qilmaydi.
Biz ko`rdikki, ishlab chiqarish hajmiga qo`yilgan soliq firmani ishlab chiqarish hajmini qisqartirishga undaydi (19.11-rasm).
Rasmdan ko`rish mumkinki, qisqa muddatli oraliqda musbat

iqtisodiy	foyda	bilan	ishlayotgan firma		q1	hajmda mahsulot ishlab
chiqarib	P1 bozor narxida sotadi. Soliq har bir ishlab chiqarilgan mahsulot
birligiga	qo`yilganligi		uchun, u	firmaning	chekli xarajatini MC1 dan
MC2  MC1  t		(t -	bir birlik	mahsulotga		qo`yilgan soliq) holatga
siljitadi.
				344

MC2=MC1+t MC₁
AVC₂= AVC₁+t

P₁

AVC₁

Q₂ Q₁ Q
19.11-rasm. Raqobatlashuvchi firmaning ishlab chiqarish hajmiga soliqning ta`siri

Soliq xuddi shunday o`rtacha o`zgaruvchan xarajatni ham t miqdorga yuqoriga siljitadi.

Endi faraz qilaylik, tarmoqdagi barcha firmalar soliqqa tortilgan. Majud bozor narxida har bir firma o`z ishlab chiqarish hajmini qisqartirgani uchun tarmoqning ham yalpi mahsuloti qisqaradi va bu bozor narxining oshishga sabab bo`ladi (19.12-rasm).

P	S2=S1+t	S1
P2
P1		D

Q₂ Q₁ Q
19.12-rasm. Soliqni tarmoq ishlab chiqarish hajmiga ta`siri.
Rasmdan ko`rish mumkinki, tarmoqning umumiy taklifini S₁ dan
S₂  S₁  t holatga siljishi bozor narxini P₁ dan P₂ ga oshiradi. Narxning oshishi, firmalarni ishlab chiqarish hajmini narx o`zgarmagandagiga
345

nisbatan kamroq qisqartirishga undaydi. Uzoq muddatli oraliqni qaraydigan bo`lsak, ishlab chiqarish hajmiga qo`yilgan soliq ba`zi bir firmalarni biznesdan chiqishga majbur qiladi (19.13-rasm).

P		LAC2^P	S2
		P2	E2
P2			S1
		LAC1	E1
		P1
P1
			D

Q	Q		Q2	Q1		Q
a)		b)

19.13-rasm. Tarmoq ishlab chiqarish hajmiga soliqning uzoq muddatli ta`siri

1. 
   rasmdan ko`rish mumkinki, soliq har bir firmaning uzoq muddatli oraliqdagi o`rtacha xarajatini siljishga olib keladi. Bu o`z navbatida ba`zi bir xarajatlari yuqori bo`lgan firmalar foydasini qisqartirib nolga tenglashtiradi. Ular bu tarmoqdan chiqib boshqa, ko`proq foyda oladigan tarmoqlarga o`ta boshlaydi. Natijada bu bozor taklifi chizig`ini chapga (b rasm) yuqoriga siljitadi ( S₁ dan S ₂ holatga) va xarajatlr oshganinin
   

ko`rsatadi. Bozor narxi P<sub>1</sub> dan P<sub>2</sub> ga o`sadi, bozor taklifi esa Q₁ dan Q₂ ga kamayadi. Soliq ta`siri tugagandan keyin, ya′ni tarmoqda yangi uzoq muddatli muvozanat (E₂ nuqta) vujudga kelganda tarmoqda kamroq mahsulot ishlab chiqaruvchi kamroq firma qoladi.

19.4. Raqobatlashgan bozor samaradorligi
Biz ko`rdikki davlatning bozor mexanizmiga aralashuvi jamiyatda to`liq yo`qotishga olib keladi. Shuning uchun ham davlat o`zining iqtisodiy siyosatini shlab chiqqanda to`liq yo`qotishlarni hisob-kitobdan chetda qoldirmasligi kerak. Lekin, bundan davlatning raqobatlashgan

346

bozorga aralashuvi har doim ham yo`qotishlarga olib kelaveradi, deb bo`lmaydi. Quyidagi ikki holda davlatning aralashuvi raqobatlashgan bozorda iste′molchilar va ishlab chiqaruvchilarning turmush darajasini o`sishga olib keladi.
Birinchidan, iste′molchilar va ishlab chiqaruvchilarning harakati natijasida vujudga keladigan yutuq yoki yo`qotish bozor narxida o`z ifodasini topmasa. Bunday yo`qotish yoki yutuqlar bozorga nisbatn tashqi samara deyiladi, nima uchun deganda, ular bozorga nisbatan tashqarida ro`y beradi. Bozorga nisbatan tashqi samaraga misol qilib ishlab chiqaruvchilar tomonidan atrof-muhitni zaharlash natijasida vujudga keladigan jamiyat xarajatlarini keltirish mumkin. Ushbu xarajatlarni faqat davlatning aralashuvi orqali bartaraf qilish mumkin (bu masalaga keyingi boblarning birida batafsil to`xtaymiz).
Ikkinchidan ―bozor qiyinchiligi‖ - bu yerda mahsulotning sifati, kim tomonidan, qachon ishlab chiqarilganligi to`g`risida axborotning to`liq bo`lmasligi, iste′molchilarni ortiqcha yo`qotishlarga olib kelishi mumkin, ya′ni iste′molchi naflikni maksimallashtiradigan tovarlarni sotib olish bo`yicha to`g`ri qaror qilolmasligi mumkin. Bunday holda davlatning aralashuvini (tovarlar yorlig`ida tovar to`g`risida to`liq axborot bo`lishni davlat tomonidan talab qilinishi) samarali deb qarash mumkin.
Raqobatlashgan bozorning muvozanat holatda ishlashi iste′molchi va ishlab chiqaruvchi ortiqchaligini maksimal bo`lishini ta`minlaydi, demak, muvozanat holatda iste′molchilr o`z talabini mavjud ishlab chiqarish xarajatlarida mumkin bo`lgan eng past narxda qondiradi. Raqobatlashgan bozor samaradorligi ishlab chiqarishni ta`minlaydi.
Uzoq muddatli oraliqda raqobatlashgan bozorning muvozanat holati sharti quyidagicha tenglik bilan ifodalanadi: MR  MC  AC  P (19.14-rasm).
Ma`lumki qisqa muddatli oraliqda, raqobatlashgan bozor sharoitida firma ortiqcha foyda olishi yoki zarar ko`rishi mumkin. Lekin, uzoq muddatli oraliqda bunday holat istisno qilinadi, nima uchun deganda, tarmoqga kirish, undan chiqish erkin bo`lganda, tarmoqdagi yuqori foyda boshqa firmalarni o`ziga jalb qiladi, tarmoqdagi zarar bilan ishlaydigan firmalar boshqa tarmoqqa o`tadilar.
347

P MC