Личинка хордалилар (Urochordata) ¸ки šобиšлилар (Tunicata) кенжа типи

Hid bilish organi to`garak og’zlilardan tashqari, barcha umurtqalilarda juft bo`ladi. Bu organ 2 ta hid bilish xaltachasidan iborat. Jabra bilan nafas oluvchi umurtqalilarda hid bilish xaltachasining ichki tomoni berk bo`lib, faqat burun teshigi orqali tashqi muhitga ochiladi.
O`pka bilan nafas oluvchi umurtqalilarda hid bilish bo`shlig’i tashqi burun teshigi orqali tashqi muhit bilangina tutashmay, ichki burun teshiklari, ya`ni xoanalari orqali ichak nayi oldingi qismi (og’iz) bo`shlig’i bilan ham tutashadi. Bunda ichki burun teshiklari hidlash funktsiyasini bajarish bilan birga nafas yo`llari bo`lib ham xizmat qiladi.
Ayirish organlari. Umurtqalilarning ayirish organlariga bir juft buyrak va uning chiqarish kanallari – siydik yo`llari kiradi. Buyrakda ko`pgina ayiruv naychalari bor, bu naychalarning chiqarish teshiklari umurtqasizlar bilan boshskeletsizlarning ayiruv naychalari singari to`g’ri tashqariga ochilmasdan, balki,

Б

V

G

20-rasm. Ko`zning izchil rivojlanish bosqichlari: (A-G): 1-oraliq miya; 2-ko`z qadag’i;
3-ko`z qadag’ining dastasi; 4-ko`z gavhari; 5-to`r parda; 6-pigmentli parda; 7-tomirli parda;
8-sklera; 9-shox parda.

b

21-rasm. Tomir tugunchali Baumen kapsulasi: 1-olib keluvchi qon tomiri; 2-olib ketuvchi qon tomiri; 3-Baumen kapsulasi;
4-tomirli tugunlar; 5-birlamchi siydik;
6-buyrak kanalchalari; 7-nefrostoma.
uning aksi, umumiy kanalga – siydik yo`liga ochiladi. Juft siydik yo`llari, odatda siydik pufagiga (qovug’iga) yoki kloakaga, yoki siydik-tanosil sinusiga yoki siydik-jinsiy teshigiga ochiladi. Ayiruv yo`llarida, odatda, maxsus siydik rezervuari, qovuq yoki siydik pufagi bo`ladi. Buyrak embrionda doimo segment sari joylashgan naychalar shaklida hosil bo`ladi (21-rasm).
Barcha umurtqalilar embrionida gavda bo`shlig’ining oldingi qismida bosh buyrak, ya`ni pronefros hosil bo`ladi, uning ayiruv yo`lini pronefrik kanal (yo`l) deyiladi.
Pronefros tuban umurtqalilarning embrionida va lichinkalarida ayirish organi vazifasini bajaradi. Rivojlanishning keyingi davrida pronefrosning orqasida, ya`ni pastida tana buyragi, ya`ni mezanefros hosil bo`ladi. Uning naychalari tez orada uzunasiga ikkiga bo`linib, 2 ta kanalni, ya`ni pronefros bilan bog’langanicha qoladigan myullerov kanalini va mezanefros bilan bog’langan holda qoladigan volfov kanalini hosil qiladi (22-rasm).