Личинка хордалилар (Urochordata) ¸ки šобиšлилар (Tunicata) кенжа типи

16-rasm. Bosh miyaning rivojlanish sxemasi: I-uch pufak bosqichi (ko`z pufaklari bilan), II-besh bo`lim bosqichi (ko`z pufaklari bilan): 1-oldingi miya; 2-oralig` miya; 3- o`rta miya; 4-miyacha;
5-uzunchoq miya; 6-ko`z pufagi; 7-ko’z bokali.
imfa tomirlari bilan bog’liq bo`lgan limfa bezlari oq qon tanachalarini (leykotsitlarni) ishlab chiqaradi, ya`ni ular gavda bo`shlig’idagi zaharli moddalarni qayta ishlab tartibga soladi. Taloq ham qonni vujudga keltiruvchi organlar jumlasiga kiradi, biroq u limfa tomirlari bilan bog’lanmagan. Umuman limfa sistemasi qon bilan to`qimalar orasidagi modda almashinuvida qatnashadi. Limfa – rangsiz zardobga o`xshaydi. Barcha gavda bo`shliqlarida limfa bezlari bor.
Nerv sistemasi. Markaziy nerv sistemasi bosh miya va orqa miyadan iborat. Bosh miya nerv nayining oldingi qismining yo`g’onlashuvidan hosil bo`ladi. Bosh miya o`zaro tutashgan beshta bo`limdan: oldingi bosh miya yarimsharlari, oraliq miya, o`rta miya, miyacha va uzunchoq miyadan iborat (16-17-rasmlar).
Har bir bo`limda muayyan funktsiyani bajaradigan organlarning markazlari joylashgan. Masalan: ovqatlanish markazi uzunchoq miyada, harakatni boshqarish markazi miyachada joylashgan. Umurtqali hayvonlarning bosh miyasidan 10-12 juft nerv iplari chiqadi.
Orqa miya uzunchoq miya bilan qo`shilib ketadi, uning ichki qismi kulrang miya moddasi, tashqi qismi esa oq miya moddasidan tashkil topgan. Orqa miyadan bir qancha orqa miya nervlari chiqadi.
Umurtqali hayvonlarda sezgi organlari yaxshi rivojlangan. Sezgi organlariga – teri sezgi organlari, yon chiziq organlari, eshitish organlari, ko`rish organlari va hid bilish organlari kiradi.
Umurtqali hayvonlarda mexanik ta`sirlarni qabul qiladigan sezuv organlari erkin holdagi nerv uchlaridan iborat. Ular terining butun yuzasiga va ichak hamda boshqa organlarining shilimshiq pardalari yuzasiga ham tarqalgan.
Bundan tashqari, to`p-to`p bo`lib turadigan va biriktiruvchi to`qima pardasi bilan o`ralgan maxsus uchli organlar – tuyg’u tanachalari ham bor.






Yon chiziq organlari birlamchi suv umurtqalilarigagina xos bo`lib, u ham teri sezuv organi bo`lib hisoblanadi. Ular, asosan to`garak og’izlilar va baliqlarning ikki yon tomonida bir qatordan uzunusiga ketgan va murakkab tarmoqlar hosil qilib, bosh tomonga o`rnashgandir. Bu yon chiziq organlari suvning salgina to`lqinlanib, gavdaning turli yeriga ko`rsatgan ta`sirlarni sezadi. Yon chiziq organlari tufayli hayvonlar suvning qanday tezlik bilan qayoqqa qarab oqayotganinigina sezibgina qolmay, balki u o`z gavdasining harakatlarini ham seza oladi. Shunday qilib, bu organlar yordamida hayvonlar suvda yo`l topadi va o`zining vaziyatini biladi.
Eshitish organi muvozanat organi bo`lib ham xizmat qiladi va hamisha juft bo`ladi, boshqacha aytganda, pardasimon labirintdan iborat bo`ladi (18-rasm). Pardasimon labirint eshituv kapsulasiga joylashgan bo`lib, yupqa devorli pufakchaga o`xshaydi va bo`yincha bilan ikki qismga: yuqori qism yoki oval xaltacha va pastki qism yoki to`garak xaltachaga bo`linadi. Oval xaltachadan yarim doira kanallar chiqadi va bular yoy hosil qilib yana oval xaltachaga kelib qo`shiladi. Yarim doira kanallar, to`garak og’izlilarni hisobga olmaganda, barcha umurtqalilarda uchta bo`ladi. To`garak xaltachadan yuqoriga qarab uchi berk tor – endolimfatik kanal chiqadi.