|
Масалан: Жер танабын қуўырды (Ҳ,49)
Жер менен жексен қылайық (Ҳ,55).
Бу мисоллардаги жер танабын қуўырыў - «тез ҳаракатланиш, ёки чопиш», жер менен жексен қылайық - «ўлдириш, йўқ қилиш» маъноларини билдиради ва образли ифодаликка эга.
Фразеологик бирликларда бирикма аъзоларидан бири ўз маъносини сақлаб, иккинчиси кўчма маънода қўлланади. Улар достонда ниҳоятда кўп ишлатилган:
Айтқанымды кѳзиңе илмедиң ғой (Ҳ,56)
Сѳйлерге тили болмады (Ҳ,56)
Бу мисоллардаги кѳзине илмеди бирикмаси «менсимади», сѳйлерге тили болмады ибораси «сўзлашга ботина олмади» маъносини билдиради.
Фразеологик қўшилмаларнинг маънолари таркибидаги сўзларнинг якка ҳолда ифодалаган маъноларига ниҳоятда яқин бўлади, аммо бутун бирикма яхлит кўчма маъно ифодалайди. Достонда бундай бирикмалар анча интенсив қўлланган:
Масалан: Қабагын үйип тулланып (Ҳ,22)
Ақылымды алган жамалың (Ҳ,35).
Келтирилган мисоллардаги қабагын үйиў бирикмаси «аччиқланмоқ, хафа бўлмоқ» маъносида, ақлымды алды бирикмаси «севмоқ, ошиқ бўлиб қолмоқ» маъносида қўлланиб, ёрқин услубий бўёқдорликка эга. Достондаги бундай фразеологизмлар диссертацияда батафсил таҳлил қилинган бўлиб, иш охирида уларнинг рўйхати илова қилинган.
Е.Бердимуратов тилимиздаги мақол, матал, идиомаларни, фразеологизмларнинг тўртинчи типи сифатида кўрсатади ва уларни фразеологик сўзлар номи билан атайди. «Алпомиш» достонида бундай сўзлар ҳам анча миқдорда ишлатилган. Ишда бундай сўзлар батафсил ёритиб берилган: Батыр аңқаў, ер гѳдек келеди (Ҳ,42), Аўыз айғақ тил тайғақ (Ҳ,48).
Диссертациянинг учинчи боби «Алпомиш» достони лексикасининг функционал-стилистик хусусиятлари деб номланиб, у икки бўлимдан иборат. Биринчи бўлим «Истеъмол доираси чекланган сўзларнинг қўлланилиши» деб аталиб, қорақалпоқ тили лексикасида ўз ўрнига эга бўлган, аммо истеъмол доираси чекланган сўзлар қатлами достон материаллари асосида тавсифланади. Бундай сўзлар қаторига сўзлашув нутқига хос бўлган вульгаризмлар, китобий сўзлар, диалектизмлар, касб- ҳунар сўзлари киради.
«Алпомиш» достони тилида эскирган сўзларнинг икки хили: а) архаизм; б) тарихий сўзлар учрайди: Халқ оғзаки ижодидаги архаизм ва тарихий сўзлар маълум даражада функциональ-стилистик вазифани бажаради. Айниқса, улар давр руҳиятини ўзида акс эттириб, достондаги тарихий воқеаларнинг у ёки бу тасвирини ҳаққоний кўрсатиш учун қўлланилган. Масалан:
Телеген арба жүрместей,
Теңселмеди жериңиз,
Қодалақ арба жүрместей,
Қопалық педи кѳлиңиз (Ѳ,13)
Алтын сәўкеле басында (Ѳ,29)
Жипек түўе желекти кѳриппедиң (Ѳ,25)
Бу мисоллардаги телеген арба, қодалақ арба сўзлари араванинг турлари ва бўлагига боғлиқ қўлланилса, сәўкеле сўзи матодан тикилиб, тевараги майда маржон мунчоқлар билан безалган қизларнинг бош кийими, желек қиз, келинчакларнинг бошига ёпинадиган рўмол маъносини англатади.
Достон оғзаки ижро қилинганлиги боис унда сўзлашув тили элементлари анча фаол иштирок этади. Унда давр, турмуш ташвишлари ва қийинчиликлари, қаҳрамонлар ҳаракати ва ҳаёти, турли қатламлардаги халқ турмуши, тафаккури, кишилар қиёфаси ва бошқа тасвирларда оғзаки сўзлашув тили элементлари кўп қўлланилади. Буни мисоллар ёрдамида кузатиш мумкин: Сен кетерсең, енегар (Ҳ,20). Сүйеги ербек-сербек, мүшеси огаш-огаш, ийеги иймек, сѳзлери жағымлы, даўысы жуғымлы (Ҳ,24). Бес алты аўыз орсақы айтып турған қусайды (Ҳ,28). Бу мисоллардаги енегар, огаш-огаш, орсақы сўзлари сўзлашув тили элементлари ҳисобланади.
Достонда адабий тил меъёрларига мос келмайдиган, қўпол, маданий муносабатларга тўғри келмайдиган сўзлар ҳам учрайди. Бундай сўзлар оз миқдорда учрайди. Улар персонаж характерини тасвирлаш учун қўлланилади:
Мәстан атлы апасының,
Бир путын аяғына басып,
Бир путын қолына услап,
Еки жаққа айырды.
Қуўып келген сизлерге деп бир путын қызларға таслады. Әшим достыма бер деп бир путын таслады (Ҳ,64). Бу мисолдаги пут сўзи қорақалпоқ тилида қўпол маънода ишлатилади, аммо туркий тилларидан бири қирғиз тилида «оёқ» маъносини ифодалайди.
Достонда ёзма адабий тилга хос бўлган, поэтик бўёқдорликка эга бўлган сўзлар ҳам мавжуд. Бундай сўзлар достон тасвирига тантанаворлик, поэтик юксаклик, кўтаринкилик бахш этади. Масалан:
Мулаққат пенен сѳз айтқан,
Қайырыла берип наз еткен (Ҳ,16)
Кѳшки үстинде кѳрдим бир перийзатты (Ҳ,39) Гүлпаршындай арыў қыз (Ҳ,44).
Келтирилган парчадаги мулаққат, перизат, арыў қыз кабилар поэтик сўзлар қаторига мансуб бўлиб, тасвирга тантанаворлик, поэтик бўёқдорлик, услубий ифодалилик бахш этиб, тингловчи диққатини тортади.
Маълумки, достон ижрочилари (бахшилар) ўз даврининг саводли, маънавий дуньяси бой кишилари бўлишган. Улар мумтоз адабиётдан хабардор, шоирлар ижодидан кўп мисраларни ёддан билган, юксак маҳоратли, баъзилари ўзлари ҳам ижод қилишган, ўз даврининг пешқадам кишилари бўлганлар. Буни «Алпомиш» достонининг Ҳўкиз жиров вариантида ҳам яққол кўриш мумкин:
Кимлер гәда болды малдан айрылды,
Кимлер шейит болды, жаннан айрылды (Ҳ,68)
Бу мисралар Ажиниёзнинг «Бўзатов» поэмасидаги сатрларни ёдга солади. Шунингдек, Алпамысым барда кийген паршалар,
Үйлерге жарасқан алтын аршалар (Ҳ,68) каби сатрлар
Кунхожанинг:
Бир нешелер кийип қамқа паршалар,
Алтын менен толтырса да аршалар (Ҳ,36) каби шеърий мисраларига мутаносиб ҳисобланади.
«Алпомиш» достонидаги диалектизмларни қорақалпоқ адабий тилига қиёслаш асосида уларни қуйидаги гуруҳларга ажратдик:
Лексик диалектизмлар маълум бир ҳудуддаги халқ тилига мансуб бўлган, маълум нарса ва предметларнинг маҳаллий атамасидир: - Жора, қоналқаң болсын деп бир семиз қойды таслады (Ҳ,54).
Достонда кам миқдорда бўлса ҳам лексик-фонетик диалектизмлар учрайди: Заўалы болар әлдинде, Кемлик етсең кәмал бар (Ҳ,48). Бу мисоллардаги заўал сўзи қорақалпоқ тилидаги «саволи» маъносини, әлдинде сўзи алдында вариантли диалектал сўздир.
Do'stlaringiz bilan baham: |
