|
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O`RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI
FILOLOGIYA FAKULTETI
TILSHUNOSLIK KAFEDRASI
Bahromova Nodira
MAVZU: Tilshunoslikda shakl va mazmun
ANDIJON-2014
Reja:
1.Shakl va mazmun birligi
2.Til sathlarida shakl va mazmun
3.Tilda shakl va mazmun nomutanosibligi
Shakl va mazmunning dialektik birligi hamda bu dialektik birlikning namoyon
bo‘lish
tabiati
masalasi
har
qanday
fanning
ham
eng
markaziy
masalalaridandir.Voqealarning namoyon bo‘lish formasi bilan mohiyati bevosita mos
kelsa edi, u holda har qanday fan ham ortiqcha bo‘lib qolar edi..
Zero har qanday fanning, shu jumladan, tilshunoslikning ham, bosh maqsadi
hodisaning shakli va mazmuni o‘rtasidagi munosabatni hamda bu munosabatning o‘ziga
xos qonuniyatlarini aniqlashdan. iborat. Shuning uchun ham tilshunoslikda «shakliy va
mazmuniy tahlilning bir-biri bilan dialektik ravishda bog‘langanligi»
ko‘p ta’kidlanadi.
Chunki U.Veynreyx to‘g‘ri ko‘rsatganiday, ma’no va uning ifodasi o‘rtasidagi qat’iy
moslik faqat ideallashtirilgan semiotik belgilargagina xosdir. Tilda esa, xususan, uning
sintaktik sathida gapning shakliy va maz muniy tarkiblari o‘rtasidagi aloqa behad
murakkab va ko‘pincha ziddiyatli bo‘lib, ular bir-birlari bilan to‘liq muvofiq kelmaydi,
ko‘pincha mazmuniy-sintaktik nomuvofiqlik (asimmetriya) mavjud bo‘ladi. Ana
shunday nomuvofiqlik bo‘lmasa, tilshunoslikning oldida muammoning o‘zi ham
bo‘lmas edi. Lekin gaplarning aksariyatida ana shunday nomuvofiqlik bor. S hakl va
mazmunning bunday ziddiyatli tabiati tilning o‘ziga xos xususiyatidir. Muhimi shuki,
til birliklarining shakli va mazmuni o‘rtasidagi dialektik ziddiyat ularning uzviy
birligiga to‘sqinlik qilmaydigan emas, balki bu ziddiyat ana shunday birlik mavjud
bo‘lgandagin mumkin bo‘ladi, bu tildagi qonuniy va ob’ektiv hodisadir.
Til va uning birliklari fikrni shakllantirish, ifodalash vositasi bo’lganl igi
sababl i bizning ongi mizda ul ar ikki tomonni ng — s hakl va mazmun (m a’no,
vazi fa) tomonl arini ng bi rikm asi sifat ida m avjuddir. Mas al an,
[kitob]
lug’aviy birligi ongimizda moddiy tomondan [k], [i]), [t], [o], [b] kabi
fonem al ar tizmasidan iborat. B u fonemalar tizm a si [daft ar], [o ynom a],
[ro’znoma] va h. k. kabi lug’aviy birliklar bilan o’xshashlik munosabatlariga
ega. [o’qi-], [yoz] kabi lug’aviy birliklar bilan, [ -gaz], [-lar], [-im va h.
q], [ -ni], [ning] va h. q morfem al ari bi l an es a qo’shni chili k munos abatl ari ga
kirisha oladigan ma’no bilan bog’langandir. Bu ma’no ongimizdagi «kitob»
tushunchasi bi lan, tushuncha esa ha yotdagi , voqelikdagi (kit ob) predmet bil an
bog’liqdir.
Sistem tilshunoslikda bularning har birining o’z nomi bor:
Moddiy tomon —
substansiya, ifodalovchi, shakl, moddiy tomon, tashqi tomon,
signal, nomema
atamalari bilan ;
Ma’no tomoni —
ma’no, mazmun, ichki tomon, ifodalanmish, signifikat, funksiya,
vazifa, qiymat, semema ata
m alari bil an at al adi.
Ob’ektiv borliqda (voqelikda) atab kelinayotgan predmet, narsa, buyum,
bel gi, xususi yat, harakat — hol at, m unos abat , miqdor va h. k.
denotat
(at alm ish),
designat
at amalari bil an noml anadi .
Shakl va m azmun haqidagi tasavvurl arning bi riki shi til birl ikl arining,
jumladan, l ug’avi y birli kl arning t uzilis h xususi yatl ari ichi da eng as osi ys i
hisoblanadi. Shakl va mazmun orasidagi bog’lanish tabiiy va shartli (ijtimoiy)
bo’ladi. Masalan, odamning rangi so’lg’in, harakat va aks harakat kuchi
pasaygan ko’rinishda (shaklida) bo’ lsa, bu — uning betobligidan, zaifligidan
xabar beradi. Shakl va mazmun orasidagi bunday bog’lanish tabiiy
bog’lanishdir. Ayni vaqtda ushbu (a) harfini «a» sifatida talaffuz etish, bu
belgini ( + )qo’shish
alomati, buni (:) bo’lish alomati, quyidagi raqaml arni (1,
2, 3, 21) bi r, ikki , uch, yi gi rma bi r deb tushunish j ara yonidagi s hakl va
mazmun bog’lanishi esa ijtimoiy (shartli) bog’lanishdir. Ushbu bog’lanishlar
jamiyat tomonidan shu holatda qabul qilingan. Binobarin, jamiyat a’zolari ayni
bog’lanishlarni jamiyatdan tayyor holda oladi, o’rganadi. Ularni qanday holda
olgan bo’lsalar, shunday holda ishlatadi, aks hol da jamiyat uni qabul qilmaydi
va unga tushunmaydi. Demak, shakl va mazmun orasidagi bog’lanishda —
shakl va mazm un orasida hech qanda y t abii y bog ’lanish yo’q.
Shunga ko’ra ijtimoiy bog’lanishlarni — shakl va mazmun munosabatlarini
jamiyat qulayligini ko’zlab, o’zgartirish mumkin.
Bundan yuz yil avval ham qayd etilgan o’sha mazmun [m], [u], {s], [t], [a],
[f], [o] fonemalar tizmasi bilan bog’langan edi. Hozir
ham xuddi shunda y.
Demak, tilda shakl va mazmun aloqalarida o’zgarish bo’lgani yo’q. O’zgarish
tildagi shaklni, moddiy tomonni yozma nutqda berish usulida sodir bo’ldi.
Jamiyat muayyan maqsadlarni ko’zlab, ushbu o’zgarishni amalga oshirdi.
A ytil ganlarga ko’ra, shakl va mazmunning ijtim oi y bog’lanishi da i kki xil
bog’lanish farqlanadi:
1)
ikkilamchi sun’iy bo g’lanish;
2)
birl am chi ijtim oi y-an’anavi y b o g’lanish .
Mat em atik bel gil ar (sim voll ar) bil an ular i fodal agan m az mun, harflar
bilan tovush va fon emal ar, yo’l bel gilari bilan ul ar anglat gan mazmun va h.
k. orasidagi bog’lanish ikkilamchi sun’iy bog’lanishdir. Ammo [kitob]
tovus h shakli bil an mua yyan m azmunning, [suv] fonemalar tizm asi bi lan
aniq bir mazmun va vazifaning bog’lanishi esa birlamchi ijt imoiy-an’anavi y
bog’lanishdir. Chunki ushbu bog’lanish o’zbek jamiyatida shu holda qabul
qilingan. Bunday bog’lanish jamiyatning har bir a’zosi uchun umumiy va
majburi ydi r. A yni vaqt da boshqa til j ami yat ida us hbu m az munni , masalan,
[kni gi], [voda], yan a bo shqasi da [bux], [vass er], yana bos hqa bi rida esa
[livr], [o] va h. tovush shakll ari bi lan bog’lash qabul qil ingan. Demak, bu
bog’lanish o’sha til jamiyati a’zolari uchun tayyor, umumiy majburiy dir.
Shakl va mazmun orasidagi ijtimoiy (sun’iy va an’anaviy) bog’lanish
birli gi fanda
Do'stlaringiz bilan baham: | 
