Lekciya Kirisiw. Pánniń maqseti hám wazıypası

Qala haqqında túsinik.

Qala qurılısı keń mazmunǵa iye túsinik. Ol islep shıǵarıw kúshlerin birlestiriw menen baylanıslı bolǵan xalıq jasaw ushın turaq-jayların qurıw mashqalaları hám xalıqtıń turmıs tárzi menen baylanıslı bolǵan turaq-jaylardı jaratıw máselelerin óz ishine aladı.

Qala qurılısı – xalıq jasaw jayları hám xalıqtı jaylastırıw sisteması urbanizatsiyalanǵan ortalıq qáliplesiwinde kompleks hám kóp tárepleme islep shıǵarıwshı process bolıp esaplanadı. Qala qurılısı iskerliginiń ob’ektivine jobalıq aymaqlar hám xalıq punktleri, turar-jay rayonları hám sanaat, dem alıw aymaqları hám qala aymaqlarınıń basqa rejelestiriw elementleri kiredi.

Qala – bul bir-birleri menen baylanıslı bolǵan hár túrli kárxana hám zavodlar kompleksinen ibarat. Hár kúni qala mıńlap tonna shiyki materiallar hám azıq-awqatlardı tutınadı, mıńlap tonna sanaat hám basqa shıǵındılardı shıǵaradı. Qala-bul qudiretli injenerlik xojalıq. Bul júzlep km suw ótkiziw trubaları, elektr quwatı menen táminlew, qazanxanalar, aqaba suwlardı tazalaw inshaatları. Qala-bul materiyallıq hám mánawiy madeniyat dúrdanaları jaratılıp kelingen rawajlanıw oshaǵı bolıp esaplanadı. Basqasha qılıp aytqanda, «Qala» túsinigi ómirimiz hámde bizdi qorshap turǵan dunyanıń barlıq táreplerin ózinde sáwlelendiriwshi júdá kóp elementlerdi óz ishine aladı.

Sonıń menen bir qatarda, házirgi zaman qalalarınıń birde-bir waqıyası óz-ózinde bar emes, bálkim barlıq basqa nárseler menen ajralmaytuǵın bir pútinlikti payda etedi. Qala óziniń kóp qırlı bolıwına qaramastan, aldımızda pútin bir organizm sapasında payda boladı. Qala organizmi qanday dúzilgenligi hám onda arxitekturaǵa ne baylanıslı ekenligi hár bir arxitektor túsiniwi kerek.

Hár bir arxitektura inshaatı - egerde ol haqıqıy arxitektura shıǵarması bolsa dóretiwshilik shıǵarmalarınıń qahramanlarına uqsaytuǵın ózine tán qásiyetlerge iye boladı. «Qalanı bolsa kórkem-óner shıǵarmanıń ózine uqsatıw múmkin, onda (10) onlap, (100) júzlep, hátte (1000) mıńlap arxitekturalıq «qahraman» lar óz-ara quramalı baylanısta boladı» (A.E.Gutnov). Buǵan isenim payda etiw ushın óz qalamız boylap piyada oraydan qala shetine shekem aylanıp shıǵıwımızdıń ózi jeterli. Biz bunda keń maydanlar, biyik imaratlar, gozzal dem alıw orınları hám tar kósheler menen almasıp turıwın kóremiz. Jaylar  bir-birine jaqın jaylasqan. Keyin ala imaratlar kemeyip baradı, dukanlar kózge taslanıp turadı, imaratlar arasında bos jerler ushıramaydı, sanaat karxanalarınıń diywalları ushrap baslaydı. Basqa tárepten tuwrı jollar, baǵlar,olar boylap qurılǵan kóp qabatlı úyler kózge taslanadı. Biraq  birden olar tawsıladı hám baǵlar dalalarǵa barıp taqaladı. Sonday yamasa soǵan qusas kórinisi óziniń ayemgi tarixqa iye bolǵan hár bir qala xalıqı kóriniwi múmkin.

Jańa sanaat yamasa kurort qalalarındaǵı pikirler izbe-izligi pútkiley basqasha boladı. Ne ushın qalanıń ayrım bólimleri hár dayım adamlar menen tolı, basqa jerlerde bolsa adamlar kórinbeydi? Qashan biz xalıq jasaytuǵın jerlerdi qala dep ataymız, qay jerde qala tamamlanadı hám qay jerde qala átirapı baslanadı? Qala temasına tiyisli bolǵan bunday sorawlar júdá kóp beriw múmkin. Biraq jawaplar hár dayım anıq bolmaydı.

Teoriya hám ámeliyatta bunday sorawlarǵa juwap qıdırıw menen qalanıń nızamlıqlarına hám dúziliw qaǵıydalarına úyreniwshi anıq pán shuǵılanadı. Bul pán – Qala qurılısı dep ataladı.

Qala qurılısı arxitektura tiykarında júzege kelgen. Kópshilik onı házirge shekem arxitekturanıń bir bólimi dep esaplaydı. Haqıyqatındanda barlıq ullı Qala qurılısılar maǵlumatı boyınsha arxitekturlar. Biraq házirgi kúnde Qala qurılısı ushın arxitekturalıq bilimler jeterli emes – ol sotsiyalıq pánler gigenanı, ekonomika,transport payda etiwi hám qala xojalıǵın basqarıwdı jaqsı biliw kerek. Bir sóz menen aytqanda Qala qurılısı arxitekturanıń bir bólimi emes, bálkim arxitektura iskerliginiń eń joqarı, eń qıyın basqıshı bolıp esaplanadı.

Qala ne? Tashkent, Jańa jol, ayemgi Samarqand, jańa Navayını, sanaat qalası CHirchiqtı hám kurort CHortaqtı biz qala deymiz. Qaysı bir sapa olardı qala kategoriyasın kiritiw imkanın beredi. Bul sorawǵa kimler juwap beriwge háreket qılmadı. Biraq házirge shekem qalanıń jeke, barlıq tárepinde qabıl qılınǵan tárepi jaratılmaǵan. Tiykar sapasında xalıq sanın alıwǵa háreket etti, biraq qala menen awıl ortasına shegara qoyıp bolmaydı. Xalıqı kóp bolǵan awıllır bar, biraq olar qala bola almaydı. Qalalarǵa xalıqınıń miynet túrleri menen bándligine qarap tárip bermekshi boldı, biraq bulda nátiyje bermedi.

Kóbinese arxitektura hám Qala qurılıstı bir-birinen ajratıwǵa háreket qıladı. Házirgi kúnde hám arxitektura tuwrıdan-tuwrı imarat hám inshaatlar kólemlik joybarlawshılarǵa hámde xalıq jasaw jerleri rejelerin jaratıwshılarǵa bólinedi. Tuwrıdan-tuwrı imarat hám inshaatlardı joybarlawshı arxitektorlar bazıda qalalar haqqında jeterli túsiniklerge iye bolmaǵan hám kerisinshe, qala qurılısı bolsa, óz náwbetinde imarat hám inshaatlar haqqında kerekli tassawirge iye bolmaydı. Biraq onıń ekewide hám arxitektura esaplanadı. Biraq Qala qurılısıtıń jámiyet turmısındaǵı áhmiyeti júdá artıp baratırǵan házirgi kúnde imarat hám inshaatlar menen shuǵılanıwshı arxitektor bir waqıttıń ózinde qalaqurıwshı hám bolmawı múmkin emes. Arxitektura óz ishine Qala qurılısıtı qorshap aladı. Olarǵa shartli ráwishte ayrıqsha qaraydı. Ámeliyatta kóp qáteler arxitektorlardıń Qala qurılısı talapları hám túsiniklerinen ajralǵan jaǵdayda ayrıqsha imaratlar haqqında pikir qılıwı arqalı júz beredi. Quramalı iskerlik processinde óz rólin ańlap jetpegen arxitektor ázizliginshe qala beredi.

Insan keń mánide arxitektura hám tabiyattı óz ishine qorshap alǵan átirap ortalıqta jasaydı. Olardıń óz-ara uyǵınlıǵı insan iskerliginiń zárúr shárti esaplanadı. Qolay hám gózzal qalalar, arxitekturalıq ansambiller, sanaat hám turar-jay kompleksleri, awıl xojalıq qurılmaları, tábiyiy landshaft insan ushın qolay bolǵan atirap-ortalıq esaplanadı. Insanǵa ózi jaratqan ortalıqtıń tásiri kóp qırralıǵı bolıp esaplanadı. Ol ómirdin materiallıq táreplerine emes, bálkim mánawiy tárepin hám óz ishine aladı. Taza hawa, arxitekturanıń maqsetke muwapıq hám kórkemligi, turar-jay imaratınıń qolaylıǵı- bulardıń hámmesi insanǵa jaqsı tásir kórsetedi, hám kórimsiz turar-jaylar aymaǵında kóklemzardıń joqlıǵı, hawa hám daryalardıń pataslanıwı onıń ruwxiyatına qarama-qarsı tásir kórsetedi. Adamlar tabiyat penen ásirler ara alısıp kelmekte. Topıraq, tas hám aǵashlardan úy-jay qurıw, eginzarlar payda etiw jer astınan  paydalı qazılmalar qazıp alıw bulardıń barlıq tabiyat baylıqlarınan paydalanıw bolıp sol menen birge tabiyattı joq qılıw bolıp esaplanadı.

Házirgi texnika inqırazı ásirlerde tábiyattı saqlaw, tiklew hám salamat qılıw insan ushın turmıslıq záruriyatı bolıp esaplanadı. Qala hám tabiyat, insan hám tabiyat bul arxitektor ushın bir mánide túsinikler bolıp esaplanadı. Olar arxitektordan óz  iskerliginde filosofiyalıq baylanısıwdı talap etiledi

Sonday qılıp, tabiyattı qorǵaw hám onıń baylıqlarınan maqsetke muwapıq tejemli paydalanıw házirgi zaman qala qurılısınıń belgili máselesi bolıp esaplanadı.