Лекция №1 асосий кимёвий тушунчалар. Асосий синфлар

kimyoviy kinetika 
reaksiya tezligiga (reagentlar 
konsentratsiyasi o ‘zgarishining vaqtga nisbatan funksiyasi) urg‘u beradi. Turli 
reaksiyalar turli tezliklarga ega bo‘lishadi: 
tezroq reaksiyalarda (kattaroq
tezlik)reashent konsentratsiyasi tez kamaysa, sekinrok reaksiyada (kichikroq tezlik) u
sekinlik bilan kamayadi
55

---

Tezroq reaksiya (yuqorida) va sekinroq reaksiya (quyida). Reaksiya mobaynida 
reagentning konsentratsiyasi kamayadi va mahsulotniki ortali.
Har qanday berilgan sharoitlarda moddaning tabiati tezlikni aniqlaydi. 
Masalan, xona temperaturasida vodorod ftor bilan juda tez, ammo azot juda sekin 
reaksiyaga kirishadi:
H2(g)+F2(g) = 2HF(g) 
(juda tez)
3H2(g)+N2(g)=2NH3(g) 
(juda sekin)
Demak, har qanday reaksiya turli sharoitlarda turli tezliklarga ega.
Kimyoviy jarayonlar juda keng tezliklar diapazonlariga ega bo ‘lishi mumkin. 
Masalan, neytralizatsiya, portlashga bir necha sekund ketishi mumkin. Mevalarning 
chirishiga o‘xshash, bir necha bosqichga ega reaksiyalaming ketishi uchun kunlar va 
oylar ketishi mumkin.
Albatta hech kim o‘lgan o‘simliklardan million yil mobaynida ko‘mir bo‘lishini 
kutishni xoxlamaydi. Reaksiya tezligini bilish hayot va o ‘lim orasidagi farqni, 
sanoatda mahsulot hosil bo‘lishi uchun ketgan vaqt orasidagi farqni bilishga yordam 
beradi.
Biz tezlikka ta ’sir qiluvchi 4 faktorni nazorat qila olamiz: 
reagentlar 
konsentratsiyasi, fizik holat, reaksiya temperaturasi va katalizator. Biz bu bo‘limda 
birinchi uchtasini ko‘rib chiqamiz va oxirgi to ‘rtinchisini ko‘rib chiqamiz.
1. 
Konsentratsiya, molekulalar reaksiyaga kirishishi uchun bir-biri bilan
to ‘qnashishi kerak.
Reaksiya tezligiga ta ’sir qiluvchi asosiy faktor bu reagentlarning 
konsentratsiyasidir, chunki reaksiya faqat molekulalar to ‘qnashganida amalga oshadi. 
Qanchalik ko‘p molekulalar bo‘lsa, ularning to ‘qnashish ehtimoli shunchalik ortadi 
va 
reaksiya 
amalga 
oshadi. 
Shu 
sababdan, 
reaksiya 
tezligi 
reagentlar 
konsentratsiyasiga proporsionaldir
2. 
Fizik holat,
molekulalar to ‘qnashishi uchun aralashishi kerak. SHuningdek, 
reagentlar qanchalik oson aralashishini aniqlaydigan to ‘qnashuvlar chastotasi fizik 
holatga bog‘liq bo‘ladi. Reagentlar bir xil fazada bo‘lishsa, masalan suvli eritmada, 
xar qanday termik siljish molekulalarning to ‘qnashuviga olib keladi. Agar reagentlar 
turli fazalarda bo‘lishsa, reaksiya faqat fazalar yuzasida sodir bo‘ladi, shuninng 
uchun ular yuzasini maydalash bilan ko‘paytirish kerak. Shu sababdan, qattiq yoki 
suyuq fazalar qancha ko‘p yuzalarga bo‘lingan bo‘lsa ularning tezligi shuncha tez 
bo‘ladi. Masalan, qalin po‘lat bo‘lagi kislorod oqimida yonmaydi, ammo xuddi shu 
sharoitlarda yupqa po‘lat bo‘lagi osonlik bilan alangalanadi.
56

---

3. 
Temperatura: molekulalar yetarli energiya bilan t o ‘qnashishlari kerak.
Odatda 
temperatura reaksiya tezligiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Ikkita oshxona jixozi bu ta ’sirni 
ko‘rsatib beradi: muzlatgich ovqatdagi kimyoviy jarayonlarni sekinlashtirib beradi va 
gaz pechi kimyoviy jarayonlarni tezlatib beradi. Chastota va to ‘qnashuvlar 
energiyasini ko‘paytirgan holda temperatura reaksiya tezligiga ta ’sir ko‘rsatadi.
• 
To‘qnashuvlar chastotasi. Gaz na’munasidagi molekulalar turli tezliklarga ega 
bo‘ladi, turli temperatura futsnksiyalariga ega bo‘lib. Shu sababdan, yuqori 
temperaturalarda to ‘qnashuvlar chastotasi ortadi va ko‘p molekular reaksiyaga 
kirishadi.
• 
To‘qnashuvlar energiyasi. Temperatura asosan reaksiyadagi molekulalarning 
energiyasiga va to ‘qnashuvlar energiyasiga ta ’sir qiladi. K o‘p to ‘qnashuvlarda 
molekulalar bir-biri bilan urilishi uchun etarli darajada energiyaga ega bo‘lishadi. 
Ammo, ba’zi to ‘qnashuvlarda molekulalar energiyasi etarli bo‘lmaydi., Azot 
monooksid (NO) va ozon (O3) orasidagi to ‘qnashuvlar natijasini 16.2 rasm 
ko‘rsatadi. Yuqori temperaturalarda etarli energiyali molekulalar to ‘qnashadi va 
ko‘proq molekulalar reaksiyaga kirishadi:
Kimyoviy kinetika reaksiya tezligini, vaqt 
mobaynida konsentratsiyaning o ‘zgarishini 
o ‘rganadi.
Berilgan 
sharoitlarda 
har 
bir 
reaksiya 
o ‘zining tezligiga ega.
Reagent molekulalari orasidagi to ‘qnashuv
chastotasini orqali konsentratsiya reaksiya
tezligiga ta ’sir ko‘rsatadi.
Reagentlar qanday aralasha olishini aniqlash
orqali fizik holat tezlikka ta ’sir ko‘rsatadi.
Reagent molekulalari orasidagi to ‘qnashuv
. 
, 
u
. 
, 
chastotasini va energiyasiga ta’sir qilish
yetarli to qnashuv energiyasi kerak 
^ 
^ 
° ^
bo‘ladi 
orqali temperatura tezlikka ta sir qiladi.
Vant-Goff o ’zining tajribalari asosida harorat har 100C ga oshganda reaksiyaning 
tezligi 2-4 marta ortishi aniqlandi. Faraz qilaylik, biror reaksiyaning tezligi har 100C 
da 2 marta yoki 100% ortsin. Agar 100C da reaksiya tezligiga 1 ga teng bo’lsa, 100 C 
da 2 ga, 200 C da 4 ga, 300 C da 8ga, 400 C da 16 ga, 500 C da 32 ga, 600 C da 64 ga, 
700 C da 128 ga, 800 C da 256 ga, 900C da 512 ga, 1000C da 1024 ga teng bo’ladi. 
Demak, harorat arifmetik progressiya bilan ortandi. Harorat 1000 C ortganda reaksiya 
tezligi 124 marta ortadi. Agar reaksiyaning 00 dagi tezligini V0 bo’lsa,t dagi tezligini 
Vt bilan belgilasak reaksiya, tezligini harorat bilan o ’zgarishini quyidagi formula 
bilan aniqladi.
12 “ 
11
Vt = Va • y
Bu yerda y - reaksiyaning harorat koeffitsienti deb yuritiladi va harorat 100C 
ko’tarilganda reaksiya tezligining necha marta oshishini ko’rsatuvchi son.