Lecture №8. Cnc machines

RDB 

dastgohlarini 

texnologik 

imkonini 

quyidagicha 

shakllantirish mumkin: 

1.  Murakkab  shakldagi  detallarni,  bitta  o‘rnatishda,  avtomatik 

boshqarish (ma’rom) da ishlov berish imkoni; 

2.  Yordamchi  ishlarni  (keskichlarning  siljitishini  va  ularning 

almashtirish) avtomatlashtirish; 

3.  Ishchining  malakasi,  tajribasi  va  bilimidan  qat’iy  nazar  kesish 

ma’romini boshqarish; 

4.  Ko‘p dastgohlarni boshqarish; 

5.  Bir  detaldan  boshqa  detalga  ishlov  berishga  o‘tish  uchun  tez 

sozlanuvchanligi; 

6.  Ishlov beriladigan o‘lchamlarni sifatini o‘zgarishsiz qaytarilishi, 

ishchining malakasiga bog‘liq emasligi; 

7.  Ishlov berish vaqtining doimiyligi. 

RDB  dastgohlarida  detallarga  ishlov  berish  texnologik 

jarayonlarning loyihalashni quyidagi asosiy bosqichlarga ajratish 

mumkin: 

1.  RDB dastgohida ishlov beruvchi detallar sonini tashkiliy texnik 

talablarni hisobga olingan holda aniqlash; 

2.  Chizmalarni texnologik nazoratdan o‘tkazish; 

3.  Har bir ishlov berish uchun texnik sharoit ishlab chiqilib, so‘ng 

texnologik jarayonning marshrutini loyihalash; 

4.  Zagotovkani o‘rnatish sxemasini, dastgoh modeli va texnologik 

o‘tishlarni 

hisobga 

olib, 

texnologik 

jarayonlarning 

operatsiyalarnini loyihalash. 

5.  Kesuvchi  asboblarni  tanlab,  kesish  ma’romi  hisoblanib  olish 

o‘tishlararo texnologik jarayonni loyihalash; 

6.  Keskichning  harakatini  hisoblash  va  uning  trayektoriyasini 

qurish; 

7.  Hisob-texnologik kartani to‘ldirish; 

8.  Boshqaruvchi dasturni kodlashtirish; 

9.  Dasturni qamrovchi sistemaga dasturni yozish; 

10. Dastgohda  dasturni  nazorat  qilish  va  sinovdan  (sinash  uchun 

olingan detalga ishlov berish orqali) o‘tkazish. 

Bosqichlarni  mazmuniga  asosan  to‘liq  ko‘rib  chiqamiz. 

Tannarxni  yuqoriligi,  detallardagi  egri  chiziqlarni  va  shakldor 

yuzalarning  mavjudligi, ularning shaklini  murakkabligi boshqaruvchi 

dasturlarni  tayyorlashni  murakkabligi  hisobiga  bunday  detallar, 

universal  dastgohlarga  nisbatan  olinganda,  RDB  dastgohlarda  ishlov 

berish  maqsadga  muvofiq,  ya’ni  detalning  shakli  qancha  murakkab 

bo‘lsa,  qoplash  davri  shuncha  kam  bo‘ladi.  Bu  borada  zagotovkani 

dastgohga  o‘rnatish  qulay  bo‘lishi  va  bu  o‘rnatishda  uning  bir  necha 

tomonlariga ishlov berish imkonini yaratishga ahamiyat berish zarur. 

Odatda,  RDB  dastgohlarda  ishlov  berish  xolatini  kamaytirish 

uchun bunday yuzalarni oldindan boshqa, universal dastgohda ishlov 

berilib,  zagotovkani  shu  ishlov  berilgan  (toza)  yuzasi  bilan  RDB 

dastgohiga o‘rnatish qulay va lozim. Detallarga ishlov berishni RDB 

dastgohiga  o‘tkazish  natijasida,  universal  dastgohlar  uchun  tuzilgan 

texnologik  operatsiyalar  soni  3-4  va  undan  ortiq  operatsiyalarga 

qisqartirilgan  bo‘lish  kerak.  RDB  dastgohining  aniqligi  detal 

chizmalarini  aniqligiga  mos  kelishi,  ishlov  berishda  bajariladigan 

ishning  hajmi,  0,1  soatni  tashkil  etishi  ko‘p  dastgohdan  foydalanish 

imkonini yaratadi. 

Shuni  aytib  o‘tish  kerakki,  RDB  dastgohida  ishlov  beriladigan 

partiyadagi  detallarning  soni  30-80  donani  tashkil  etib  ularning  bir 

yildagi  qaytarilishi  8-10  marta  bo‘lishi  iqtisodchilar  tomonidan 

hisoblanib qulayligi isbot qilingan. 

Detallarning chizmalarini texnologik nazoratdan o‘tkazib, uning 

alohida elementlarini o‘zgartirish yo‘li bilan RDB dasturiga kiritish va 

uni  avtomatik  ravishda  ishlov  berishga  moslash  uchun  quyidagi 

o‘zgartirishlar kiritish mumkin: 

 Tokarlik ishlov berish uchun dumaloq bo‘rtiq (galtel) va L×45˚ 

faska  bilan  almashtiriladi,  hamma  turdagi  ariqchalar  va  shunga 

o‘xshashlar bir ko‘rinishga olib kelinadi; 

 Parmalash,  texnik  yo‘nish  va  frezerlashda  (texnik  diametri  va 

chuqurligi, aylanmalar radiusi va ularning konturlarini biriktirish 

va sh.o‘.) ishlov beriladigan o‘lchamlar bir ko‘rinishga keltiriladi: 

 Yo‘niluvchi teshiklarda ariqchalar, ichki toreslarga ishlov berish, 

M6  va  undan  kichik  rezbalar  uchun  teshiklarni  olish  maqsadga 

to‘g‘ri kelmaydi. 

RDB dastgohlarida detallarga mexanik ishlov berish texnologik 

jarayoni  marshrutini  loyihalashda  har  bir  ishlov  berilayotgan 

o‘lchamning aniqligini, kesishlar ma’romini va dastgohlarni tanlashda 

hisobga  olinadi.  Boshqarish  dasturini  tayyorlashda  va  tuzishda  detal 

konturi  bo‘ylab  kesuvchi  asbobni  harakatini  hisoblash  va  aniqlash 

asosiy bosqichlardan biri bo‘lib hisoblanadi. 

Boshqarish dasturi kadrlarga ajratilgan holda tuziladi. Bu alohida 

olingan  kadrlarga  -  qayta  ulashni  (qayta  ishga  solish)  boshqalarini 

buyrug‘i, keskichni elementar siljishi, uni almashtirish va sh.k. birin-

ketin  imkonga  qarab  joylashtiriladi.  Har  bir  kadr  kodlashtirilgan. 

Buyruq va sonlar, u yoki bu siljish harakatga mos keluvchi impulslar 

orqali tasvirlanadi. Boshqaruvchi buyruqlarning hamma kadrlar RDB 

dastgohini texnik pasportida ko‘rsatilgan bo‘ladi. 

Boshqarish  dasturiga,  dasturchi  tomonidan,  elektron  qurilmani 

(masalan, EXM) klaviatura (tugmachalar)si yordamida  yozib olinidi. 

So‘ng, shu qurilma yordamida, dastur magnitlashgan impuls ko‘rinishi 

(magnit  tasmaga)  yoki  kadrlararo  joylashtiriluvchi  teshiklar  bilan 

qog‘oz tasmaga (dastur qamrovchi sistemaga) o‘tkaziladi. 

Boshqaruvchi  dasturiga  ma’lumot  RDB  dastgohini  elektron 

sistema  orqali  o‘qilib,  kadrma-kadr  dastgohni  ish  bajaruvchi 

organlariga  uzatib  beriladi.  Dasturni  to‘g‘ri  yozilganligi,  masalan 

frezerlash  dastgohlarida  chiziq  (iz)  qoldirish  usulida  tekshiriladi. 

Buning  uchun  dastgoh  shpindeliga  qalam  va  stolga  qalin  qog‘oz 

mahkamlanadi. Qog‘ozdagi iz tahlil qilish asosida dasturni to‘g‘riligiga 

ishonch  hosil  qilinadi.  Xatolik  dasturni  korrektirovka  qilish  orqali 

to‘g‘rilanadi. 

RDB  dastgohlar  uchun  detallarga  mexanik  ishlov  berish 

operatsiyalarini  loyihalash  jarayonlarida  bajariluvchi  o‘tishlarning 

mumkin  qadar  maksimalligini  ta’minlashuviga  intilish  lozim,  ya’ni 

birgina  operatsiyada  qancha  ko‘p  yuzalarga  ishlov  berilsa,  universal 

dastgohlarda  ishlov  berishga  nisbatan,  shuncha  iqtisodiy  tomondan 

qulay va vaqtdan tejash mumkin. Birgina operatsiyada mumkin qadar 

ko‘p  o‘tishlarni  to‘plash  (bajarish),  oldinda  aytib  o‘tilganidek, 

dastgohda zagotovkani o‘rnatish sxemasini to‘g‘ri tanlash uchun qulay 

shart va sharoitlarni yaratishga imkon beradi. 

Operatsiyalarda  o‘tishlarni  ketma-ketligini  bajarishda  RDB 

dasturiga kiritilgan avtomatik va tiniq ishlov berish sikllarini va yuqor 

ish  unumdorligini  ta’minlay  olish  imkonini  beruvchi  qisqichini 

harakatlanish  ish  sxemasini  hisobga  olish  kerak.  Shuni  hisobga  olib, 

frezerlash  va  parmalash-frezerlash-teshik  yo‘nish  dastgohlarida 

doiraviy  -  yo‘li  bilan  qora  va  toza  teshik  yo‘nishi  o‘rniga  teshik 

diametiridan kichik bo‘lgan konussimon freza bilan teshik diometirini 

konturi bo‘ylab bir marta o‘tish tavsiya etiladi. Bu ishlov berish uchun 

unumdorligini oshiradi va sozlovchi asboblar sonini kamaytiradi. 

Bir turdagi bir xil o‘tishlarni bajarish uchun kesuvchi asboblarni 

tanlashda  bitta  asbob  (masalan,  o’tuvchi  keskich)dan  foydalanish 

foydali  bo‘ladi.  RDB  dastgohlaridigi  asboblar  kallagini  imkoni 

asboblarning sonini oshirishini cheklab qo‘yadi. Asboblarning sonini 

kamaytirish  uchun  ko‘p  asbob  o‘rnatish  joyiga  ega  bo‘lgan  -  ikkita 

kesuvchi  plastina  o‘rnatiluvchi  plastinali  parmaladan  (parmalash, 

texnik  yo‘nishda)  foydalaniladi.  Mexanik  ishlov  berish  jarayonining 

o‘tish ishonchliligini oshirish maqsadida RDB dastgohlarninig kesish 

ma’romini normativdagilarga nisbatan 10-15 pasaytirilib qo‘llaniladi. 

RDB dastgohlarni o‘ziga xos xususiyatlaridan biri ishni bajarish 

boshlang‘ich  nuqtasini  tanlash  yoki  detal  va  asbobning  koordinata 

sistemasini  dastgohni  koordinata  sistemasi  bilan  bog‘liqligini 

ta’minlashdan iborat. 

Keskichni joylashib turgan o‘rnidan, dasturda berilgan buyruqqa 

asosan,  ishni  boshlash  nuqtasiga  boshlang‘ich  nuqta  deyiladi.  Uning 

koordinatalari dastgohni no`l nuqtasiga nisbatan aniqlanadi. Dastgohni 

no`l  nuqtasi  bu  uning  koordinatalar  sistemasini  boshlanishidir.  RDB 

dastgohlardan  o‘ng  tomonli  to‘g‘ri  burchakli  x,  y,  z  sistema  qabul 

qilinib,  bunda  z  o‘qi  har  doim  shpindelni  aylanish  o‘qiga  parallel 

yo‘nalgan va uni musbat yo‘nalishi parma yoki frezani detaldan chiqish 

yo‘nalishiga mos tushadi. 

Dastgohlarning no`l nuqtasi standartlashtirilgan. Shuning uchun 

u moslamani bazalash yuzasiga, yoki stolni aylanish markaziga va sh.k. 

nisbatan qabul qilinadi. Dastgohni no`l nuqtasi to‘g‘risidagi ma’lumot, 

uni elektron sistemasiga “dastgoh absalyut no`l” holati deb kiritiladi. 

Bunda detal qilinishi mumkin. Buning uchun absalyut no`l nuqtaning 

koordinatasini  absolyut  no`l  nuqtaga  nisbatan  qayta  hisoblab  chiqish 

kerak. 

Hisob-texnologik  kartani  tayyorlashda  har  bir  keskichning 

traektoriyasi alohida chiziladi. Farqlash uchun keskichni tezlashtirilgan 

va  ishchi  siljishlari  boshqa-boshqa  rangli  chiziqlar  bilan  chizilishi 

tavsiya  etiladi.  Shunday  qilib,  boshqaruvchi  dasturni  tuzishda 

dastgohda tartib bilan bajarish mumkin bo‘lgan, bajariladigan ishlarni 

va o‘tishlarning kadrlararo kodlashtirilgan ro‘yxati tuzilishi zarur. 

 

8.6. TOKARLIK GURUHIDAGI RDB DASTGOHLARINING 

XUSUSIYATLARI. 

RDB  stanoklarni  yaratishda  ularning  yuqori  unumli,  yuqori 

darajada  aniq,  ishlov  beradigan  va  puxta  bo`lishiga  aloxida  e’tibor 

beriladi. RDB tokarlik stanoklarining ko`pchiligida asosiy, yordamchi, 

tayyorlanish-yakunlanish vaqtlarini va texnik sabablarga ko`ra to`xtash 

vaqtlarini  qisqartirish  xisobiga,  shuningdek  yaroqli  buyumlarning 

chiqish koeffitsientini oshirish yo`li bilan xaqiqiy ish unumini oshirish 

asosiy yo`nalish qilib olingan. 

Zamonaviy  RDB  tokarlik  stanoklarining  ish  unumini  oshirish 

yo`llaridan biri asosiy vaqt bilan bog`liq bo‘lib, shpindelning aylanish 

chastotasini  pog`onasiz  rostlashga  imkon  beruvchi  asosiy  xarakat 

yuritmasini  qo`llanishdan  iborat.  Bunday  yuritma  Pog`onali 

yuritmalarga xos kamchiliklardan xoli bo`lib, ish unumining oshishini 

ta’minlaydi.  Odatda  pog`onali  yuritmalarda  shpindelning  qabul 

qilingan  (xaqiqiy)  aylanish  chastotasi  xisoblangan  chastotadan  kam 

bo`ladi. Shpindelning aylanish chastotasini pog`onasiz rostlash uchun 

yuritmada o`zgarmas yoki o`zgaruvchan tokda ishlaydigan rostlanma 

elektrodvigatellar avtomatik almashib qo`shiladigan ikki, uch yoki to`rt 

pog`onali tezliklar qutisi bilan birga ishlatiladi. 

Misol 

tariqasida 

«Duplomatic»  (Ispaniya)  firmasining 

birxillashtirilgan revolver kallagi ko‘rsatilgan: 

 

 

 

 

 

 

 

2- rasm. «Duplomatic» firmasi (Ispaniya)da tayyorlagan revolver 

kallak. 

Bu kallak aylanuvchi asboblar (parma, zenker, razvertka, freza) 

bilan  to‘rt  pozitsiyaga,  keskichlar  bilan  esa  sakkiz  pozitsiyaga  ega. 

Kallak mustaqil uzel bo`lib, unda kallakni burish, shuningdek asbobni 

ish pozitsiyasida aylantirish yuritmasi bor. 

RDB  tokarlik  stanoklarining  tuzilishidagi  ikkinchi  xususiyat 

kesish tezligini oshirish yo`li bilan asosiy vaqtni kamaytirishdan iborat. 

Buning  uchun  stanoklar  ko`p  o`rinli  revolver  kallaklar  (yoki  keskich 

tutkichlar) ko‘rinishidagi asboblar magazini, katta sig`imli qo`shimcha 

magazinlar  va  yeyilgan  asbobni  avtomatik  almashtirish  qurilmalari 

bilan  jixozlanishi  lozim.  Stanoklar  asboblar  bilan  bu  xilda 

jixozlanganda  asbobning  chidamliligini  pasaytirish  xisobiga  kesish 

tezligini oshirish imkoniyati tug`iladi. 

RDB  tokarlik  dastgohining  surishlar  yuritmasi  3-rasmda 

ko`rsatilgan. Bu yuritmaga katta momentli elektrodvigatel 1 ga mufta 

(silfon) 3 yordamida birlashtirilgan dumalanma vint-gaykali uzatma 4 

va 5 kiradi. Uzatmani chang va qirindidan muxofazalash uchun burma 

jild  7  dan  foydalaniladi.  Uzatmada  taranglik  xosil  qilish  uchun 

gaykaning  ikkala  yarmini  bir-biriga  nisbatan  burish  va  ularni 

o`zlarining  yon  tomonlaridagi  tishlar  vositasida  maxkamlab  qo`yish 

kerak. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3- rasm. RDB tokarlik dastgohining surishlar yuritmasi. 

1 - katta momentli elektrodvigatel; 2 - kronshteyn; 3 - birlashtirish 

muftasi (silfon); 4 - vint; 5 - gayka bilan zoldirlar; 6 - support; 

7 - ximoyalovchi burma jild. 

RDB  stanoklarni  asboblar  magazini  bilan  jixozlash  xam 

yordamchi vaqtni kamaytirishga qaratilgan. Qurilmalarning tez ishlashi 

tufayli asboblarni almashtirish vaqti jiddiy qisqaradi. Bundan tashqari, 

magazinlarning  sig`imi  kattalashishi  bilan  detalga  bir  stanokning 

o`zida  to`liq,  ishlov  berish  imkoniyati  paydo  bo`ldi,  bu  esa  detalni 

qayta  o`rnatishga  sarflanadigan  vaqtni  tejab  qolishga  va  uni  bir 

operatsiyadan ikkinchisiga tashib keltirish vaqtni qisqartirishga imkon 

beradi. 

RDB 

stanoklarning 

unumdorligini 

oshirishning 

ustuvor 

yo`nalishlaridan  biri  stanoklarning  texnik  sabablarga  ko`ra  xususiy 

bekor  turib  qolish  vaqtini  qisqartirishdan  iborat.  Bunga  RDB 

stanoklarni  ularga  texnik  xizmat  ko‘rsatishga  mo`ljallangan  turli 

avtomatlashtirilgan  qurilmalar:  qirindilarni  yig`ishtirish,  ishlatilgan 

asbobni 

almashtirish 

(yuqorida 

bayon 

etilganlarga 

qarang), 

ishqalanuvchi sirtlarni moylash qurilmalari va boshqa jixozlash orqali 

erishiladi. 

Qirindi  yig`ishtirish  muhim,  lekin  murakkab  vazifadir.  Faqat 

qirindini  yig`ishtirishning  o`zi  emas,  balki  uni  moylash-sovitish 

suyuqligidan  va  boshqa  chiqindilardan  tozalash  xam  lozim  bo`ladi. 

RDB stanoklarda qirindini yig`ishtirish uchun turli konveyerlar: po`lat 

yoki  rezinalangan  tasmali,  kirgichli,  tikanli,  tebranma,  shnekli 

konveyerlar ishlatiladi  

Tasmali  konveyerlar  yuqori  unumli  bo`ladi  va  chiqindini  katta 

masofaga  tashishga  imkon  beradi.  Bu  konveyerlar  oddiy  tuzilgan, 

shovqinsiz  ishlaydigan  va  tejamli  bo`ladi.  Ularning  kamchiliklari 

shundan iboratki, tasma tez yeyiladi va qirindining bir qismi tasmaning 

salt tarmog`iga yopishib, ishdan chiqadi. 

Kirgichli  konveyerlar  asosan  cho‘yan,  jez  va  boshqalardan 

chiqadigan  mayda  qirindilarni  tashishda  ishlatiladi.  Bu  konveyerlar 

ikki  xil  yasaladi:  kirgichlar  bilan  jixozlangan  cheksiz  tasma  yoki 

qaytma-ilgarilanma  xarakatlanuvchi  kirgichlar  bilan  jihozlangan 

shtanga  2  ko`rinishda  bo`ladi.  Bunday  konveyerlar  ancha  nishab 

xolatda xam qirindi tashishi mumkin. 

8.7. KO‘P OPERATSIYALI RDB DASTGOHLARNI ASOSIY 

KO‘RINISHLARI. 

Ko‘p ishlarni bajara oladigan RDB avtomatlashtirilgan dastgoh, 

ya’ni detallarni qayta o‘rnatmasdan va kesish asbobini avtomatlashtirib 

ko‘p  texnologik  operatsiyalarni  bajarishgi  imkon  beradigan  dastgoh 

ko‘p  operatsiyali  dastgohlar  deb  ataladi.  Bunday  dastgohda 

parmalash,  zenkerlash,  kengaytirish  (razvyortkalash)  teshik  yo‘nib 

kengaytirish,  rezba  qirqish,  tekis  va  murakkab  sirtlarni  frezalash 

mumkin. 

Ko‘p  operatsiyali  dastgoh  asboblar  magazini  va  asboblarni 

avtomatik almashtiradigan manipulyator bilan jihozlangan. 

Dastgohning RDB sistemasi: 

 Zagotovka  va  asbob  mos  kordinata  o‘qlari  bo‘ylab  avtomatik 

siljishning ta’minlaydi; 

 shpindelning aylanish chastotasini va ish bajaruvchi organlarini 

surish  qiymatlarini  o‘zgartiradi,  shuningdek  salt  surishlar 

tezligini ulaydi va uzatadi; 

 asboblarni avtomatik tarzda almashtiradi va dastgohdagi boshqa 

qurilmalarni boshqaradi. 

Ko‘p  operatsiyali  dastgohlar  yordamida  va  tayyorlash-

yakunlanish  vaqtini  qisqarishi,  shuningdek  kesish  rejimlarini 

jadallashtirish xisobiga universal dastgohlarga nisbatan ancha unumli 

ishlaydi. Yordamchi vaqt kamayadi, asosiy (mashina) vaqtining ulushi 

esa  oshadi.  Jumladan,  ma’lumotlarga  ko‘ra  universal  dastgohlarda 

aosiy  vaqt  ulushi  18-20%  dan  oshmaydi.  RDB  dastgohlarda  50-60% 

gacha oshadi, ko‘p operatsiyali dastgohlarda esa bu ulush 80-90% ga 

yetadi. 

Ko‘p  operatsiyali  dastgohlar  nazorat  ishlari  vaqtini  detallarga 

aniq ishlov berilishi xisobiga 50-70% ga qisqartirishga imkon beradi. 

Pirovard  natijada  detallarni  ko‘p  operatsiyali  dastgohlarda 

tayyorlashda ish unumdorligi  universal dastgohlardagiga nisbatan bir 

necha  marta  yuqori  bo‘ladi.  Bundan  tashqari,  ko‘p  operatsiyali 

dastgohlar ko‘p dastgohlarga xizmat ko‘rsatishni tashkil etishga yaxshi 

sharoit  yaratadi,  hatto  uchinchi  smenada  “odamsiz”  texnologiyada 

ishlash imkoniyatini beradi. 

Ko‘p  operatsiyali  dastgohlarning  kulachokli  boshqarish 

sistemalari  bilan  jihozlangan  dastgoh-avtomatlarga  nisbatan  eng 

muhim afzalligi shundaki, ularni turli detallarni tayyorlashda oddiy va 

tez  qayta  sozlash  mumkin,  bu  esa  tayyorlanish-yakunlanish  vaqtini 

jiddiy qisqartirishga imkon beradi. Bunday dastgoh bilan jixozlangan 

ishlab chiqarish korxonasi juda moslanuvchan va boshqa detalga ishlov 

berish uchun tez o‘tuvchi bo‘ladi. 

Ko‘p  operatsiyali  dastgohlardan  foydalanganda  xizmat 

ko‘rsatuvchi xodimlar mexnati ham boshqacha bo‘ladi. Bu dastgohlar 

yuqori malakali operatorlarga bo‘lgan talab qisqaradi. Ishchi-operator 

vazifasi  bir  yoki  bir  nechta  dastgohlarning  yaxshi  ishlayotganini 

kuzatishdan  iborat  bo‘ladi.  Shunda  operatorning  mexnat  ulushi 

kamayib,  muxandis  va  texniklarning  dasturlar  tuzish,  texnologik 

jarayonlarni kodlash va loyixalash, dastgohlarni sozlash va ta’mirlash 

bo‘yicha mexnatning axamiyati oshadi. 

Ko‘p  operatsiyali  dastgohlar  moslanuvchan  ishlab  chiqarish 

modullarini,  moslanuvchan  avtomatik  liniyalarni  va  moslanuvchan 

ishlab chiqarish sistemalarini yaratishga zamin bo‘ladi. Bu dastgohlar 

bilan  moslanuvchan  avtomatik  liniyalar  va  moslanuvchan  ishlab 

chiqarish  sistemalarini  yaratish  uchun  transport  sistemasiga  va 

boshqaruvchi  EXM.ga  bog‘lanadi.  Bunday  dastgohlar  va  ularning 

sistemalari  donalab,  mayda  seriyalab  va  seriyalab  ishlab  chiqarishda 

keng foydalaniladi. 

Ko‘p  operatsiyali  dastgohlarni  yaratishda  agregat  tuzilish  va 

birxillashtirish  usulidan  keng  foydalaniladi.  Bunday  usullar  yuqori 

unumli va aniq ishlov beradigan dastgohlarni ishlab chiqarish narxini 

pasaytirishga imkon beradi. 

Avtomatlashtirilgan  moslanuvchan  ishlab  chiqarishni  tashkil 

etish uchun xozirda ko‘p vazifali (ko‘p operatsiyali) RDB dastgohlar 

keng qo‘llanilmoqda. IR500MF4 modelli ko‘p operatsiyali dastgoh ana 

shunday dastgohlarni tipik vakilidir. 

Bu  dastgoh  frezalash-parmalash-teshik  yo‘nish  dastgohlari 

guruhiga  kiradi  va  gorizontal-teshik  yo‘nish  dastgohi  kabi 

konstruksiyaga ega. Quyida ushbu dastgox xaqida batafsil ma’lumotlar 

keltiramiz. 

IR500MF4  modelli  ko‘p  operatsiyali  dastgoh  Portal  (P-simon) 

stoyka 7 (Z-koordinata) (4-rasm). Stanina 10 ning yo‘naltirgichlarida 

bo‘ylama  yo‘nalishda,  stol  11  (X-koordinata)  esa  ko‘ndalang 

yo‘nalishda  siljiydi.  Stol  11  ga  yo‘ldosh  2  bilan  burish  stoli  1 

o‘rnatilgan. Mazkur dastgohda kuchli shpindel 3 va shpindelli babka 4 

stoykaning yonida emas, balki uning chuqurchasida joylashgan. 

Ish organlarining bunday joylashishi vazmin hamda bikr p simon 

stoyka  birgalikda  shpindellarning  juda  mustahkam  bo‘lishini  va 

shpindelli  babka  (Y  koordinata)  ning  aniq  chiziqli  siljishini 

ta’minlaydi.  Stoykaning  yon  tomonida  30  asbobli  magazin  6,  uning 

chuqurchasida  esa,  ikki  qamragichli  manipulyator  5  o‘rnatilgan.  Bu 

manipulyator  asboblarni  almashtiradi.  Ikki  pozitsiyali  burish  stoli  9 

yo‘ldosh  8  bilan  birga  alohida  poydevorga  o‘rnatilgan.Bu  stol 

zagotovkani  o‘rnatish  vaqtini  va  detalni  yechib  olish  vaqtini  asosiy 

vaqtga qo‘shishga imkon beradi. 

 

4-rasm. IR 500MF4 modelli ko‘p operatsiyali dastgohi. 

Dastgoh  CNC  toifasidagi  yuqori  klass  RDB  pozitsion-konturli 

sistema bilan jihozlangan. Bu dastgohda quyidagi siljishlar: stoykaning 

ko‘ndalang,  stolning  bo‘ylama,  shpindelli  babkaning  vertikal,  burish 

stolining aylanma siljishlari dasturlanadi. 

Chiziqli  siljish  qadami  0.002  mm.  Dastur  RDB  qurilmasiga 

perfolenta orqali yoki pultdagi harf - raqamli klaviatura yordamida qo‘l 

bilan,  shuningdek  dastur  to‘plagich,  teletayp  yoki  markaziy  EXM 

vositasida kiritilishi mumkin. 

Dastgohda  asosiy  harakat  uchun  rostlanadigan  o‘zgarmas  tok 

elektrodvigateli  va  surishlar  yuritmasida  reduktorsiz  keng  miqyosda 

rostlanadigan  yuqori  momentli  dvigatellar  ishlatilgani  tufayli 

kinematik  sxema  ancha  oddiy  tuzilgan.  Asosiy  harakat  yuritmasida 

shpindelning aylanish chastotalarini rostlash chegaralarini kengaytirish 

uchun uzatish nisbati 

 va 

 bo‘lgan ikki pog‘onali 

tezliklar qutisi ishlatiladi. 

Dastgohning  asosiy  ko‘rsatkichi  stol  ish  yuzasining 

o‘lchamlaridan  iborat.  Bu  o‘lchamlar  dastgoh  modelining  belgisida 

ko‘rsatiladi.  Mazkur  dastgohda  stol  ish  yuzasining  o‘lchamlari 

500

×500  mm  bo‘lib,  unga  uzunligi  200-500  mm.li  o‘rtacha  korpus 

detallarni o‘rnatish mumkin 

Dastgohning texnik tavsifi. 

Stol ishchi yuzasining o‘lchamlari, mm ................................... 500×500 

Shpindelning aylanish chastotalari soni ........................................ 89 

Shpindelning aylanish chastotalari chegarasi, ayl/min.............21-3000 

Surishni rostlash...................................................................pog‘onasiz 

Ish bajaruvchi organlar (stol, stoyka,shpindelli babka)ni  

surish chegaralari mm/min.........................................................1-2000 

Siljish, mm: 

stoykaning Z o‘qi bo‘ylab bo‘ylama siljishi.............................500 

stolning X o‘qi bo‘ylab ko‘ndalang siljishi..............................500 

33

56

56

30

1





i

2

i

66

23

56

30





shpindelli babkaning Y o‘qi bo‘ylab vertikal siljishi...............800 

Siljishlar qadami, mm..................................................................0.002 

Pozitsiyalarga o‘rnatish aniqligi,mm...........................................0.025 

Stolni burish aniqligi, burchak sekundalari.................................

±3 

Magazindagi asboblar soni,dona.................................................30 

Asbobni almashtirishga sarflanadigan vaqt, s.............................6 

Koordinatalar soni ......................................................................4 

Bir vaqtda boshqariladigan koordinatalar soni............................2 

RDB qurilmasining toifasi..........................................................CNC 

Asosiy harakat elektrodvigatelining quvvati, kVt......................14 

 modelli ko‘p operatsiyali mayda va juda mayda tana detallarga ishlov 

berishga  mo‘ljallangan  bo‘lib,  ularda  stol  ish  sirtinning  o‘lchamlari 

IR320PMF4  modelli  ko‘poperatsiyali  dastgoh  5-rasmda 

ko‘rsatilgan. Bu dastgoh IR500MF4 modelli dastgohlardan farqlanib, 

unda  ish  yuzasi  vertikal  joylashgan  stol  va  bo‘ylama  suriladigan 

shpindel bor. Dastgoh stolini uch xil rejimda aylanishiga imkon beradi. 

1. Pozitsiyagi  burish  rejimi-stolni  ±5  sekund  aniqlikda  istagan 

burchakka burish mumkin;

 

2.  Aylana  bo‘yicha  frezerlash  rejimida  stol  10  ayl/min  gacha 

chastota bilan aylanadi; 

3.  Tokarlik ishlov berish rejimida stol 200 ayl/min gacha chastota 

bilan aylanadi. 

 

5-rasm. IR320PMF4 modelli ko‘p operatsiyali dastgoh. 

 

Bu dastgohlar burish stoli ish yuzasining turli o‘lchamlariga ega 

hamda  turlicha  tuzilgan  asboblar  magazinlari  bilan  jihozlangan. 

O‘lchamlariga  HR3C  modelli  dastgoh  (6-rasm)  stolning  ish  yuzasi 

400×400 mm o‘lchamlmi bo‘lib u 30,45 va 60 ta asbob joylashadigan 

diskli magazinlar bilan jihozlangan. 

 

6-rasm. HR3C modelli ko‘p operatsiyali dastgohi. 

 

7-rasm. HR5V modelli ko‘p operatsiyali dastgohi. 

Stolning  ish  yuzasi  630×630  mm  li  bo‘lgan  HR5V  modelli 

dastgohlar (7-rasm) ham 32,46 va 60 ta asbobga mo‘ljallangan xuddi 

shunday  kvadrat  shakliga  ega  bo‘lgan  zanjirli  magazin  bilan 

jixozlangan. 

Dastgohlar paletalli yuklash qurilmalar bilan jixozlangan bu esa 

zagotovkani  o‘rnatish  va  olishga  ketadigan  vaqtlarni  kamaytirishga 

imkon beradi. 

“HAAS” modelli ko‘p operatsiyali dastgoh. 

O’zbekistonning “Evro-Aziya TAPO Disk” qo‘shma korxonasida 

shtamplarga  ishlov  beruvchi  “HAAS”  modelli  ko‘p  operatsiyali 

dastgoh,  qo‘shma  korxonadagi  ko‘plab  doimiy  zarur  bo‘lgan 

murakkab shtamplarni tayyorlash uchun ishlatilmoqda. 

Dastgoh  vertikal  ishlov  beruvchi  markaz  ko‘rinishida  bo‘lib 

vertikal  ko‘rinishga  ega.  Shu  bilan  birga  dastgoh  kesish  asboblari 

magazini bilan ta’minlangan. 

 

8-rasm. “HAAS” modelli ko‘p operatsiyali dastgohining umumiy 

ko‘rinishi. 

 

Sanoqli 

dastur 

bilan 

boshqariladigan 

dastgohlarda 

zagatovkalarga  ishlov  berishda  ishlab  chiqarishni  texnologik 

tayyorgarligi.  Sanoqli  dastur  bilan  boshqariladigan  dastgohlarda 

zagatovkalarga  ishlov  berishning  texnologik  tayyorgarligi  qo`l  bilan 

boshqariladigan  dastgohlar  uchun  texnologik  tayyorgarlikdan  tubdan 

farq  qiladi.  Bu  birinchi  navbatda  qimmatbaho  jihozdan  eng  samarali 

foydalanish  uchun  boshqarish  dasturini  tuzishda  xal  qilinish  kerak 

bo`lgan  texnologik  vazifaning  murakkabligini  ortishi  natijasidan 

tushinilishi mumkin. 

Sanoqli  dastur  bilan  boshqariladigan  dastgohlarda  zagatovkaga 

nomenklaturasini texnik jixatdan asoslangan tanlov amalga oshiriladi. 

Avval tayyorlanishi uchun qimmatbaho dastgoh texnologik ostnastka 

va  kesuvchi  asbob  zarur  bo`lgan  xamda  yordamchi  vaqt  ko`p  sarf 

qilinadigan  murakkab  konfiguratsiyali  zagatovkalar  tanlab  olinadi. 

Ayniqsa sanoqli dastur bilan boshqariladigan dastgohida bajariladigan 

bir  necha  operatsiyani  bitta  operpatsiyaga  konsentrallash  mumkin 

bo`lgan zagatovkalarni ajratib olish maqsadga muvofiq bo`lardi. Bunda 

qo`lda  belgilab  olinadigan  va  chilangarlik  ishlaridan  xolis  qilish 

imkonyati bo`lishi muxim axamiyatga ega. 

Sanoqli dastur bilan boshqariladigan dastgohlarida ishlov berish 

samarasini oshirish uchun texnologik jarayonlani tiplashtirib chiqish va 

guruxli  ishlov  berish  usulini  qo`llash  zarur.  Yagona  texnologik 

masalalarni  ishlab  chiqish  uchun  zagatovkalarni  tipi  yoki  guruxi 

bo`yicha  birlashtirish  maqsadga  muvofiq  va  yagona  strukturali 

boshqaruv  dasturli  tipli  va  guruxli  texnologik  jarayonlarni  ishlab 

chiqish zarur. 

Mayda  seriyali  ishlab  chiqarishda  sanoqli  dastur  bilan 

boshqariladigan dastgohlaridan samarali foydalanish uchun zagatovka 

tayyorlash seriyalari oshirish va texnologik osnastka va kesuvchi asbob 

sarfini  kamaytirish  katta  axmiyatga  ega.  Bunday  vazifalarni  guruxli 

ishlov berish usuli yordamida muvaffaqqiyatli xal etish mumkin. 

Sanoqli  dastur  bilan  boshqariladigan  dastgohlarning  to`xtovsiz 

ishlashini malakali xizmatchi tomonidan taminlanib turishi zarur. 

Texnologik  tayyorgarlik  bosqichlari.  Sanoqli  dastur  bilan 

boshqariladigan  dastgohlarda  zagatovkaga  mexanik  ishlov  berish 

barcha texnologik tayyorgarligini bir necha bosqichga bo`lish mumkin: 

1.  Zagatovkaning sinflanishi va sanoqli dastur bilan boshqariladigan 

dastgohlarda 

ishlov 

berishning 

texnik-iqtisodiy 

jixatdan 

maqsadga muvofiqligini aniqlash; 

2.  Texnik xujjatlarini ishlab chiqish va boshqaruv dasturini yaratish; 

3.  Maxsus texnologik osnastkani va kesuvchi asbobni tayyorlash; 

4.  Boshqaruv dasturini tekshirish va korrektirovkalash. 

 

Mavzu bo’yicha nazorat savollari. 

1.  Ishlab  chiqarishni  avtomatlashtirish  va  mexanizatsiyalashtirish 

natijasida qanday iqtisodiy ko‘rsatgichlarga erishiladi? 

2.  Dastgohlarni boshqarish tizimlari deganda nimani tushunasiz? 

3.  Yig‘ish jarayonini avtomatlashtirish? 

4.  Sonli dastur bilan boshqariladigan dastgohlarda zagotovkalarga 

ishlov berish? 

5.  Seriyali ishlab chiqarishning xarakterli tomoni nimada? 

6.  Seriyali  ishlab  chiqarishda  mahsulotlarning  tez  qisqa  vaqtda 

qayta  sozlashini  detallarni  tannarxini  oshishiga  qanday  ta’sir 

etadi? 

7.  Ishlab  chiqarishga  berilayotgan  partiyadagi  detallarning 

optimal soni qanday aniqlanadi? 

8.  Seriyali ishlab chiqarish sharoiti uchun detallar murakkabligiga, 

turiga  qarab  ularning  zaxirasi  necha  kunga  yetishi  normal  hol 

hisoblanadi? 

9.  Seriyali  ishlab  chiqarish  sharoitida  detallarning  tannarxini 

oshirish uchun qanday yo‘llardan foydalaniladi? 

10. Mashina detallarini texnologik klasslarga ajratishning mohiyati 

nimada? 

11. Tipik texnologik jarayonlar deganda nima tushuniladi va ulardan 

qanday foydalaniladi? 

12. Guruhlashga 

operatsiyani 

tashkil 

etish 

uchun 

qaysi 

ko‘rsatkichlar bilan detallar guruhlarga ajratiladi? 

13. Oddiy  metall  kesuvchi  dastgohdan  RDB  dastgohi  nimasi  bilan 

farq qiladi? 

14. RDB  dastgohlarini  texnologik  imkoni  nimalardan  shakllarnishi 

sanab o’ting? 

15. RDB  dasgohlari  detallariga  mexanik  ishlov  berish  texnologik 

jarayonini loyihalash ketma-ketligi qaysilar?