Ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov

Klark  ta’limoti- 
U  siyosiy  iqtisodda  iqtisodiy hayotning  statikasi  va 
dinamikasi haqidagi g‘oyalar bilan chiqdi.  U iqtisodiyot statik bo‘lganda 
tadbirkor  daromadi  nolga  teng  bo‘ladi,  dinamik  bo‘lganda  tadbirkor 
qo'shimcha daromad-  sohibkorlik daromadi  oladi,  deb tushuntiradi.  U 
mehnat va kapital kabi omillar unumdorligining pasayib borish qonunini 
izohlashga  urindi,  cheklangan  unumdorlik,  cheklangan  mahsulot  kabi 
iqtisodiy atamalami  talqin  etdi.

---

XI bob  KEYNS  TA’LIMOTI.  YANGI  KEYNSCHILIK
1.  J.  M.  Keynsning  iqtisodiy  ta’limoti.  Umumiy bandlik  va 
samaradorlik haqidagi qarashlari
XX 
asr insoniyat  sivilizatsiyasi  tarixida juda ko‘p  tarixiy  ahamiyatga 
ega bo'lgan voqealar, katta ilmiy-texnik ixtirolar, yangi iqtisodiy ta’limotlar 
va siyosiy o‘zgarishlar davri bo‘ldi. Ana shu tarixan qisqa davrda yangi bir 
ijtimoiy-iqtisodiy  tuzum  (sotsializm)  vujudga  kelib,  jahon  sistemasiga 
aylanib,  inqirozga yuz tutgan,  tamomila yangi iqtisodiy munosabatlarga 
keskin o‘sib o‘tish jarayoni kechdi, xususan, iqtisodiy nazariyalar tarixida 
ham  buyuk  yangihklar  yaratildi.  Ingliz  iqtisodchisi  J.  M.  Keyns  ishlab 
chiqqan nazariya ana shu yangiliklardan eng muhimi, mukammali bo'ldi 
deyish  mumkin.  Bu  nazariya  tufayli  uning  muallifi  buyuk  iqtisodchilar 
safidan  faxrli  o ‘rin  oldi.  Uning  iqtisodiy  ta’limoti  bir  qancha  asarlarda 
ishlab chiqilgan bo‘Isa  ham  uni  siyosiy iqtisod  olamida mashhur qilgan 
kitobi  «Ish  bilan  bandlik,  foiz  va  pulning  umumiy  nazariyasi»  (1936- 
yil) bo‘ldi.
Keynsdagi ilmiy iqtisodiy yangilik - o‘zidan oldingi iqtisodchilar iqtiso- 
diyotni  tahlil  qilishning  mikroiqtisodiy  usuhni  taklif etgan  bo‘lsalar,  u 
iqtisodiy  tahlilining  makroiqtisodiy  usulini  ishlab  chiqdi,  uni  milliy 
iqtisodiyot darajasida amalda qo‘lladi, iqtisodiyot nazariyasini, uning tahlil 
usulini  yangiladi.  To‘g‘ri,  bu  makroiqtisodiy  tahlil  qilishning  ma’lum 
namunasini F.  Kene XVIII asrda qishloq xo'jaligi va sanoat misolida,  K. 
Marks XIX asrda kapitalistik tuzum iqtisodiyoti misolida ko‘rsatgan edilar. 
Ulardan keyin iqtisodchilar faqat mikroiqtisodiy tahlilga o‘tib olgan edilar, 
ya’ni  ular  ayrim  olingan  iqtisodiyot  subyekti,  korxonalar  darajasidagi 
xo'jalik faoliyatini o‘rganishib, butun iqtisodiyot uchun takliflar, xulosalar 
qildilar. Ulaming nazarida bunday usul bilan iqtisodiyotni inqirozsiz rivoj­
lantirish mumkin edi.  Ular korxonada ishlab chiqarish va muomala hara­
jatlarini  kamaytirish,  foyda  olishni  maksimallashtirish,  korxonalarga 
investitsiyalar jalb  etib,  shu  yo‘l  bilan  kapital  samaradorligini  oshirish 
masalalari bilan shug‘ullandilar.  Biroq bunday yondashuv iqtisodiyot naza- 
riyasida, iqtisodiyotda m a’lum siljishlar, o‘zgarishlarga olib kelgan bo‘lsa 
ham,  ulaming  takliflari  korxonalarni  iqtisodiy  inqirozdan  asrab  qolol- 
mayotgan  edi.  1929-1933-  yillardagi  jahon  iqtisodiy  inqirozi  butun 
kapitalistik  dunyoni,  xususan  AQSH  iqtisodiyotini  larzaga  soldiki,  bu 
siyosiy iqtisod fanida qandaydir yangi  tahlil usuhni kashf etishni taqozo
132

---

etar edi.  Bunday ulug‘ sharafga aynan J.  Keyns, keynschilik, uning ilmiy 
izdoshlari muyassar bo‘lishdi.
Keyns taklif etgan «makroiqtisodiy tahlil» usulining mohiyati nimada 
edi? U makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar- aholi daromadlari, ulaming band- 
ligi,  ish  haqi,  investitsiyalar,  jamg‘arish,  muomaladagi  pul  miqdori, 
narx-navo,  foyda,  foiz  kabilar  o ‘rtasidagi  bog'liqliklami  ochib  berdi. 
Zero,  bu  iqtisodiy  ko‘rsatkichlardagi  o‘zgarishlar  o ‘z-o‘zidan  alohida 
iqtisodiyot subyektlarining ham butun milliy iqtisodiyotning ham barqaror 
rivojlanishi  va  iqtisodiy  o ‘sishiga  olib  kelardi.  M asalan,  aholi 
daromadlarining  ortib  borishi  ularning jamg‘arishga,  investitsiyalashga 
intilishiga  sabab  bo‘ladi,  buning  natijasi  o ‘laroq,  aholi  uchun  yangi  ish 
joylari yaratiladi v a. h. k.
Keyns talab va taklif masalasida ham yangicha yondashuv qildi, ya’ni 
oldingi  iqtisodchilar  (masalan  J.  B.  Sey)  ilgari  surgan  g'oyaga  ko‘ra, 
taklif o‘z-o‘zidan tovarga taklifni keltirib chiqaradi. Keyns ta’limotiga ko‘ra 
esa  iqtisodiyotdagi  keskin  muammolar  ochilishi  resurslar  taklifi  bilan 
emas,  balki  ularga  talabdan  axtarish  lozim.  Demak,  talabni  shakllan- 
tiradigan omillami ishga solish zamr.  Uning iqtisodiy g‘oyasi psixologik 
omil  bilan  bog‘lanadi,  u  iqtisodiyotda  «asosiy  psixologik  qonun»  amal 
qiladi, deb qaraydi.
Keyns  ochgan  ushbu  qonunga  ko‘ra,  aholi  daromadlari  o'sishi bilan 
odamlarda  ko‘proq  iste’molga  emas,  aksincha,  jamg'arishga  moyillik 
tug‘iladi.  Boshqacha  aytganda,  odamlarning  daromadlari  ortgani  sari, 
ulaming daromadlarining bir qismi iste’mol qilinmay qoladi Va bu qolgan 
daromad jamg‘arilib boriladi, ya’ni iqtisodiyotni rivojlantirishga asqotishi 
real mumkin bo‘lgan investitsiyaga aylana boradi.  Mana shu jamg‘arish 
moyilligi  talab  va  taklif  nisbatini 
0‘zgartiradi,  oqibati  o'laroq  makro- 
iqtisodiyotda jami  talab  va jami  taklifning  o'zaro  mos  kelmasligi  sodir 
bo'ladi,  ya’ni  ular  o'rtasida  uzilish  yuzaga  keladi.  Bu  uzilishni  Keyns 
inflvatsiva va ishsizlik uzilishi deb ataydi.
Iqtisodiyotdagi taklif va talabning mos kelmasligi iqtisodiyotning mo‘tadil 
rivojlanishiga halaqit beradi, bozor mexanizmi esa bunday nomutanosiblikni 
tartibga sololmaydi.  Demak, bunday inqiroziy holatdan iqtisodiyotni qut- 
qarish  uchun  tashqi  omil  ta’siriga  muhtojlik  seziladi.  Bu  tashqi  omil 
iqtisodiyotga aralashuvi mumkin bo‘lgan davlat va uning iqtisodiy siyosatidir. 
Keyns iqtisodchilardan birinchi bo‘lib davlatning iqtisodiyotga aralashuvi 
lozimligi va uning tartibga solishga qodir kuch ekanligini payqadi.  Keyns 
taklifi bo'yicha,  davlat qo‘lida kuchli iqtisodiy va siyosiy qudrat bor,  u bu
133

---

qudrat orqali iqtisodiy o‘zgarishlarni, islohotlami rag'batlantiradi. U davlat 
vositasida ro‘y beradigan iqtisodiy o'zgarishni obrazli qilib « t a l a b   s a m 
a- r a s i» degan kategoriya bilan tavsiflaydi.
Ma’lumki,  azal-azaldan  aholini  ish  bilan band  qiUshga  iqtisodiy va 
siyosiy barqarorlik  omili  deb  qarab  kelingan  edi.  Bu  g‘oya  Sharqning 
buyuk  daholari  Amir  Temur  («Temur  tuzuklari»  asari),  Nizom-ul- 
mulk («Siyosatnoma» asari) va boshqalar tomonidan qayd etilgan.  Keyns 
ham yangi tarixiy davrda iqtisodiy o‘sish va barqarorlikka erishish omili 
deb  aholini  band  qilish  va  ishsizlikka  barham berish  deb bildi.  Uning 
fikricha,  aholining  ish  bilan  bandligi  taklif samarasi  bilan,  taklifning 
o ‘zi  esa  aholining  jamg‘arishga  moyilligi  va  investitsiya  sarflari  bilan 
ta’minlanadi.
Keyns ixtiro qilgan «asosiy psixologik qonun» ta’sirida aholi daromadlarida 
iste’mol  hissasi  kamayib,  jamg‘arish  hissasi  ortib  boradi.  U  bunday 
bog‘liqlikni  iste’mol  o'sishining  (Д1)  daromad  o‘sishiga  (AD)  nisbati 
bilan tavsiflaydi.  Bu  nisbat  doimo  1  (bir)  dan kichik bo'ladi,  ya’ni:
- * < 1
AD
Masalan,  Alq5,  ADq7  bo‘lsa,  bunda  5:7q0,  7  ya’ni  0.  7<1  dir.
Keynsning  umumiy  bandlik  nazariyasiga  ko'ra,  investitsiyalar 
investitsiyagabo‘lgan intilishga bog‘liqdir. Jamiyatda aholi daromadlarining 
o‘stirilib  borilishi,  investitsiyalar  hajmining  o‘sishini  keltirib  chiqaradi. 
Shundan  kelib  chiqib,  Keyns bandlikning  umumiy  hajmi  uch  omilga- 
«iste’molga moyillik», «eng yuqori samaradorlik» va «foiz normasi»ga bog'liq 
ekanini asoslagan.
Ayni  chog‘da,  Keyns  iste’mol  masalasini  ham  e’tibordan  chetda 
qoldirmadi.  U  iste’molni  ikki  omil bilan bog'laydi.  Birinchidan,  milliy 
daromad miqdoriga bog‘liq,  ikkinchidan,  iste’molning qisqarishiga xalq 
moyilligi ta’sir qiladi.  Shunday bog‘liqlikdan kelib chiqib, u xulosa qiladiki, 
iqtisodiy o‘sish ya’ni milliy daromadning bir maromda ko'payib borishi 
uchun aholi bandligini oshirib borish kerak, buning uchun esa yangi  ish 
joylari  ochishga  investitsiyani  yo‘naltirish  darkor.  AhoH  esa  investitsiya 
uchun o ‘z daromadidan jamg'arib bomvchi kuchdir.  Biroq Keyns milliy 
daromadning  investitsiyalashgan  qismining  o'zgarishiga  davlat  bevosita 
ta’sir ko'rsatmaydi,  degan xulosaga suyanadi.
134

---