Ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov

3.  Amerika iqtisodiy maktabi J.  B.  Klark ta’limoti.
128

---

bo‘lganda  uning  foydasi  nolga  teng  bo‘ladi,  zero  baho  ish  haqi  va 
foizdangina tarkib topadi.  Iqtisodiyotda ish dinamik harakatda bo‘lganda 
tadbirkorda  o ‘zgarish  ro‘y  beradi,  -  u  yangilik  yaratuvchi,  texnika 
taraqqiyotini jadal-lashtiruvchi,  ishlab chiqarish harajatlarini qisqartirib, 
qo‘shimcha daromad oluvchi  shaxsga aylanadi. Bu qo'shimcha daromadni 
Keyns sohibkorlik daromadi deb ataydi.
Klark, o‘z navbatida, maijinalistik konsepsiyadan kelib chiqib, mehnat 
va kapital unumdorligining pasayib borishi qonuni asosida ishlab chiqarish 
omillarining cheklangan  nafliligi  haqidagi o‘z qarashlarini bayon  etadi. 
Masalan, u mehnat unumdorligini qanday qilib pasayib borishi qonuniga 
amal qilish mexanizmini  tasvirlaydi.  Bunda pul kapitali  doimiy miqdor 
deb  olinadi,  har  bir  yangi  qo'shimcha  ishchi  esa  kamroq  mahsulot 
yaratadi,  ya’ni mahsuloti sifati  pasaya boradi.  Bu shunga olib boradiki, 
ertami yoki kechmi ishga yangidan kelgan ishchi cheklangan unumdorlikka 
ega bo‘ladi, u bozor bahosidagi mahsulotga teng mahsulot ishlab chiqaradi, 
holos.  Uning  unumdorligini  cheklangan  unumdorlik,  uning  ishlab 
chiqargan mahsulotini cheklangan mahsulot deb ataydi.
Uning  fikricha,  bundan  keyingi  ishlab  chiqarishni  davom  ettirish 
samarasizdir, tadbirkor uchun bu faoliyat foydasizdir. Chunki endi ishchiga 
o‘zi yaratgan mahsulot  qiymatidan  ko‘proq qiymatda ish haqi berishga 
to‘g‘ri keladi yoki ishchi foydasiga kapital va foizni qayta taqsimlash zarurati 
vujudga keladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida barcha ishlab chiqarish omillari 
o‘z hissalariga teng ravishda  daromad  oladilar.  Demak,  Klark ta’limoti 
bo'yicha, erkin iqtisodiyot sharoitida sohibkor hech kimni ekspluatatsiya 
qilmaydi,  zero daromadlar adolatli  taqsimlanadi.
Klark  ta’limotidagi  adolatlilik  g‘oyasining  ilmiy  asoslanmaganligi 
shundaki,  eskidan  ishlayotgan  ishchilar  qo'shimcha  mahsulot  ishlab 
chiqaradilar, biroq yangi ishchi qo‘shimcha daromad yaratmaydi. Ko‘rinib 
turibdiki, u o ‘z iqtisodiy g‘oyasi uchun «tuproq unumdorligining pasayib 
borish qonuni»dan nusxa ko‘chirgan. Aslida yerga nisbatan to‘g‘ri agrotexnik 
tadbirlar  qo‘llanilib borilsa,  uning  unumdorligi pasaymaydi,  balki  ortib 
boradi.  Buni  industrial  jihatdan  rivojlangan  mamlakatlar,  xususan, 
G'arbning Shimoliy mamlakatlari tajribasi ham isbotlab turibdi.
Юагк  ta’limotining  boshqa  iqtisodiy  maktablar  qarashlaridan  farqi 
shundaki,  agar  boshqalar  so‘nggi  naflilik  nazariyasini  ayrim  olingan 
iqtisodiyot  subyekti  misolida  talqin  qilgan  bo‘lsalar,  u  bu  tahlilni 
makroiqtisodiyot darajasiga ko‘tardi, o‘z ta’limotini ijtimoiy adolat nuqtayi 
nazaridan turib bayon etdi.  Bunday yondashuv oqibatida ijtimoiy mehnat
129

---

(xalq  xo‘jaligida  band  bo‘lganlarning  umumiy  soni),  ijtimoiy  kapital 
(ijtimoiy ishlab chiqarishga avanslangan barcha kapital hajmi) va befarqlik 
zonalari  kabi  yangi  tushunchalar  iqtisodiy  fanga  olib  kirildi.  Bu 
kategoriyalar, o‘z navbatida,  ijtimoiy mehnatning va ijtimoiy kapitalning 
cheklangan birligi kabi  tushunchalarni keltirib chiqaradi.
Amerika  maktabi  ta’limoti  ma’lum  bir  nazariy  va  amaliy  kamchi- 
liklardan  holi  bo ‘lmasa-da,  u  siyosiy  iqtisodning  keyingi  davrida 
rivojlanishga, yangi iqtisodiy ta’limotlaming vujudga kelishga rag‘batlantirdi.