3. Ўлчаш воситаларини калибрлаш ва унинг турлари Ўлчаш воситаларини калибрлаш: ўлчаш қурилмаси ёки ўлчаш тизимида бажариш натижасида олинган қийматларнинг ёки ўлчаш ёки стандарт намунада кўрсатилган қийматлар ва эталонлар томонидан ишлаб чиқилган мос келадиган қийматлар ўртасидаги муносабатни ўрнатиш учун берилган шароитларда бажарилган ҳаракатлар мажмуи.
Ўлчов воситаларини калибрлаш метрологик назоратнинг ажралмас қисми ҳисобланади, аммо мувофиқликни баҳолаш фаолиятига татбиқ этилмайди.
Қуйидагиларга қўлланилади:
а) юридик метрология соҳасидан ташқарида қўлланиладиган ЎВ;
б) ҳуқуқий метрология соҳасида фойдаланиладиган ЎВ, ўз ичига қуйидагиларни олади:
- ЎВ, шу жумладан стандарт шароитларда қўлланиладиган ЎВ, ушбу фойдаланиш шароитида ҳақиқий метрологик хусусиятларни аниқлашни талаб қилади;
- метрологик хусусиятларига кўра фойдаланишга яроқсиз деб тан олишга имкон берадиган белгилар мавжуд бўлмаган ЎВ.
Ўлчов воситаларини бирламчи ва кейинги (даврий, навбатдан ташқари) калибрлаш фарқланади.
Дастлабки калибрлаш қуйидагича амалга оширилади:
- ЎВ сифатида фойдаланишга мўлжалланган ва фойдаланишга топширилаётганда муайян турдаги стандарт ўлчаш асбоблари учун меъёрий ҳужжат (стандарт, техник шартлар) бўйича ишлаб чиқарилган ўлчаш асбоблари;
- таъмирлашдан озод бўлганда намунавий ўлчаш воситаси сифатида ишлатиладиган ўлчаш асбоблари;
- Ўзбекистон Республикасига олиб кирилганда, ишлаб чиқариш ёки таъмирлашдан озод қилинганда, ҳуқуқий метрология доирасидан ташқарида фойдаланиладиган ўлчаш воситалари.
Юридик метрология доирасидан ташқарида фойдаланиш учун мўлжалланган ЎВ, агар хавфсизлик талабларига мувофиқлиги сертификати мавжуд бўлса (мажбурий сертификатланадиган ЎВ учун) дастлабки калибрлаш учун топширилади.
Юридик метрология доирасидан ташқарида қўлланиладиган ва дастлабки текширувдан ёки калибрлашдан ўтган ўлчаш воситалари иш пайтида даврий калибрлашдан ўтказилади.
ЎВ даврий калибрлаш юридик метрология доирасидан ташқарида ишлатиладиган ЎВ калибрлаш фойдаланадиган юридик ёки жисмоний шахслар ушбу воситаларни калибрлаган лаборатория тавсияларини ҳисобга олган ҳолда ўрнатилади.
ЎВ фойдаланувчиси уларни қуйидаги калибрлаш оралиғи тугашидан олдин навбатдан ташқари калибрлаш учун топширишлари мумкин:
- калибрлаш оралиғини созлаш зарурати;
- ушбу ЎВ ёрдамида амалга оширилган ўлчаш натижаларининг тўғрилигига шубҳа туғилганда;
- ҳимоя қистирмалари шикастланганда ёки ўлчаш воситаси дастлабки ёки даврий калибрлашдан ўтганлигини тасдиқловчи ҳужжатнинг йўқолиши, шу жумладан сақлаш пайтида;
ЎВни сақлаш талаблари билан боғлиқ ҳолда даврий калибрлаш амалга ошириб бўлмайдиган ЎВни сақлашдан кейин ишга тушириш;
ЎВни, шунингдек ЎВ ишлатиладиган маҳсулотларни қайта сақлаш.
Узоқ муддатли сақлаш ва ташишдан кейин сақлашдан олинган ЎВни ишга туширишдан олдин ёки охирги калибрлашдан кейин белгиланган калибрлаш оралиғининг ярмидан кўпи ўтган бўлса, навбатдан ташқари калибрлашни ўтказиш тавсия этилади.
ЎВ калибрлаш калибрлаш лабораториясида мавжуд бўлган ёки ўлчаш воситаси фойдаланувчиси томонидан тақдим этилган калибрлаш тартибига мувофиқ амалга оширилади.
Калибрлаш жараёнлари қуйидагича бўлиши мумкин:
- ЎВ бир ёки бир нечта гуруҳларга тегишли;
- бир ёки бир нечта турдаги ЎВ;
- ЎВнинг ягона нусхалари.
Калибрлаш методикасининг мақсадга мувофиқлигини қуйидаги усуллардан бири ёки уларнинг комбинацияси ёрдамида амалга ошириш мумкин:
- стандарт ўлчаш воситалари (эталонлар) ёки юқори аниқликдаги стандарт намуналар ёрдамида калибрлаш;
- тан олинган калибрлаш усулларидан фойдаланган ҳолда олинган натижаларни таққослаш;
- лабораторияаро таққослаш;
калибрлаш натижасига таъсир этувчи омилларни тизимли баҳолаш;
калибрлаш усулининг назарий асослари ва амалий тажрибани илмий тушуниш асосида калибрлаш натижаларининг ноаниқлигини баҳолаш.
Калибрлаш методикасининг мақсадга мувофиқлигини қуйидаги усуллардан бири ёки уларнинг комбинацияси ёрдамида амалга ошириш мумкин:
- стандарт ўлчаш воситалари (эталонлар) ёки юқори аниқликдаги стандарт намуналар ёрдамида калибрлаш;
- тан олинган калибрлаш усулларидан фойдаланган ҳолда олинган натижаларни таққослаш;
- лабораторияаро таққослаш;
калибрлаш натижасига таъсир этувчи омилларни тизимли баҳолаш;
калибрлаш усулининг назарий асослари ва амалий тажрибани илмий тушуниш асосида калибрлаш натижаларининг ноаниқлигини баҳолаш.
Ўлчов воситаларининг метрологик характеристикаларини ўлчаш диапазони ва аниқлиги (масалан, калибрлаш натижаларининг ноаниқлиги, ўлчаш воситаларининг сезгирлиги ва аниқлиги, хусусиятларнинг чизиқлилиги, ўлчаш натижаларининг яқинлашиши ва такрорланувчанлиги чегаралари, ташқи таъсир ва аралашувларга барқарорлик ва / ёки сезгирлик ва бошқалар) калибрлаш жараёнида аниқланган, мақсадга мувофиқлиги тасдиқланган калибрлаш усулларидан фойдаланган ҳолда мижозлар эҳтиёжларини қондириши керак
ЎВ калибрлаш методикасининг якуний версиясининг лойиҳаси меъёрий хужжатларга мувофиқ метрологик экспертизадан ўтказилади.
Текшириш учун қуйидагилар тақдим этилади:
- ЎВ калибрлаш методикасининг якуний версияси;
- ЎВ калибрлаш методикасининг мувофиқлигини баҳолаш натижалари тўғрисидаги ҳисобот.
Метрологик экспертиза натижалари бўйича эксперт хулосаси тузилади.
Ижобий метрологик текширув натижалари ЎВ калибрлаш методикаси учун ҳужжатни тасдиқлаш учун асосдир.
ЎВни калибрлаш тартиби қуйидагиларни ўз ичига олади:
калибрлаш пайтида аниқланиши керак бўлган метрологик тавсифларнинг рўйхати бўлган калибрлаш аризасини кўриб чиқиш;
- буюртмачининг талабларига мувофиқ калибрлашнинг техник имкониятларини аниқлаш ва эълон қилинган метрологик хусусиятларни таъминлаш учун ЎВ (эталонлар) ва ёрдамчи калибрлаш мосламаларини танлаш;
- методикасини ишлаб чиқиш (агар керак бўлса) ва калибрлаш тартибини ариза берувчи билан келишиш (агар керак бўлса);
- ЎВнинг ишчи ҳужжатларига мувофиқлигини текшириш
- ўлчашларни ўтказиш;
- ўлчаш натижаларини аниқлик хусусиятларини баҳолаган ҳолда қайта ишлаш;
калибрлаш натижаларини рўйхатдан ўтказиш;
Калибрлаш натижалари бўйича ЎВ ва ҳужжатларни талабгорга бериш. ЎВ калибрлаш жараёнида амалга оширилган ўлчаш натижалари калибрлаш тартибида белгиланган шакл бўйича баённомаларда қайд этилади.
Ўлчаш воситаларини калибрлаш натижалари калибрлаш сертификати билан берилади.
