Landshaftshunoslik asoslari

10-BOB.
 
LANDShAFTLARNI BAHOLASh. 
10.1 LANDShAFTLARNI BAHOLASh HAQIDA TUShUNChA. 
Yuqorida aytib o‗tilganidek, landshaftlarni xalq xo‗jaligining u yoki bu 
tarmog‗ini rivojlantirish maqsadlarida baholash amaliy landshaftshunoslikning 
yo‗nalishidir. Shuning uchun landshaftlarni baholash muammosi amaliy 
landshaftshunoslikning shu kungi asosiy muammolaridan biri hisoblanadi. 
Landshaftlarni u yoki bu maqsad uchun baholashning asosiy mazmuni 
kishilik jamiyatining u yoki bu talablaridan kelib chiqqan holda landshaftlarning 
yaroqliligi, qulay yoki noqulayligi darajasini aniqlab berishdan iboratdir. Tabiiy 
komplekslarni 
baholashning 
ilmiy 
asoslari 
bilan 
shug‗ullangan olima 
L.I.Muxinaning (1973) fikricha, har qanday baholashning uch jihati aniq bo‗lishi 
kerak. 
Birinchidan, baholashning obekti, ya‘ni nima baholanishi kerakligi aniq 
bo‗lishi kerak. Bunda tabiiy komponentlardan biri, masalan, iqlim, relef, tuproq 
yoki o‗simlik baholash obekti bo‗lishi mumkin. Ammo bunda baholash bir 
tomonlama bo‗lib, joy tabiiy sharoitining har tomonlama bahosini berish mumkin 
bo‗lmay qoladi. Shuning uchun baholashning obekti sifatida geotizimlar olingani 
ma‘quldir. Mavjud baholash tajribalari natijasi ham landshaftlarni obekt sifatida 
qarash maqsadga muvofiq kelishini ko‗rsatadi. 

---

119 
Ikkinchidan, baholashning subekti ham bo‗lishi kerak. Ya‘ni tabiiy 
komplekslar yoki landshaftlarni baholayotganda nima uchun va kim uchun 
baholanayotganligi ham aniq bo‗lishi kerak. Subekt sifatida qishloq xo‗jaligi yoki 
uning biron bir tarmog‗i, shaharsozlik yoki biron bir sanoat qurilishi, yo‗l qurilishi 
kabilar olinishi mumkin. 
Uchinchidan, obekt va subektdan tashqari, yana sharoit ham, ya‘ni 
baholanayotgan vaqtdagi iqtisodiy geografik, sotsial, tabiiy geografik, ilmiy-texnik 
sharoit kabilar hisobga olinishi kerak. Sharoit makon va zamonda o‗zgaruvchan 
bo‗lganligi uchun baholashning natijalari ham mos holda o‗zgartirib turishga 
to‗g‗ri keladi. Boshqacharoq qilib aytganda, tabiiy komplekslarni u yoki bu 
maqsadda baholash natijalari makonda ham, zamonda ham nisbiydir. 
Landshaftlarni baholash natijalari to‗g‗ri bo‗lishi uchun baholashning asosiy 
maqsadi aniq belgilab olingan bo‗lishi kerak. Landshaftlarni baholashning eng 
asosiy maqsadi shu landshaftlarning o‗zlashtirish navbatlarini, ulardan 
foydalanishning eng qulay va yaxshi variantlarini aniqlab berishdan iborat. Bunday 
maqsadda olib borilgan baholash ishlari ishlab chiqarish uchun bajarilgan baholash 
deyiladi. 
Baholash ishlaridagi yana bir yo‗nalish ekologik baholash yo‗nalishidir. Unda 
subekt sifatida inson, aholi xizmat qiladi. Bunday baholashdan asosiy maqsad 
kishilarning ishlash sharoitini, dam olishini to‗g‗ri va oqilona tashkil qilish, 
ularning salomatligini muhofaza qilish uchun ilmiy asos yaratishdan iborat. 
Landshaftlarni estetik jihatdan, rekreatsiya maqsadlarida baholash ishlari ham 
shular jumlasiga kiradi. 
Tabiiy sharoitni, jumladan, landshaftlarni iqtisodiy baholash o‗ziga xos 
yo‗nalishlardan biridir. Bu borada ancha ishlar qilinganligini bosib chiqarilgan 
ilmiy ishlar, adabiyotlardan ham bilish mumkin. Ammo tabiiy resurslarni iqtisodiy 
baholashning nazariy asoslari bilan shug‗ullangan A.A.Minsning (1972) fikricha, 
ko‗p hollarda tabiiy resurslarni iqtisodiy baholashda iqtisodchilar tomonidan bir 
yoqlamalikka moyil bo‗lish va tabiiy asosni ko‗pam hisobga olmaslik hollari 
mavjud ekan. Shuning uchun joylarni har tomonlama landshaftlar doirasida 

---

120 
baholash maqsadga muvofiqdir. Baholanishi lozim bo‗lgan tabiiy sharoit yoki 
tabiiy muhit faqat turli xil tabiiy element (qism) larning tasodifiy yig‗indisi 
bo‗lmay, balki yaxlit, qismlari o‗zaro ta‘sir va aloqada bo‗lgan tizim hamdir. Ana 
shu yaxlitlik yoki bir butunlik landshaftlarda juda yaxshi aks etgan. 
Bu yerdagi qishloq xo‗jaligi ham ko‗p tarmoqli (obikor dehqonchilik, 
bahorikor dehqonchilik va yaylov chorvachiligi bilan shug‗ullaniladi) va joyning 
tabiiy sharoitiga bo‗ladigan talabi ham turlichadir. Bundan tashqari, baholanadigan 
landshaftlarning o‗zi ko‗p komponentli bo‗lib, landshaftni yaxlit holda baholash 
uchun uning ichki tuzilishini aks ettira oladigan yagona son ko‗rsatkichining 
yo‗qligi ham baholash ishlarini murakkablashtirib yuboradi. Shu bilan birga, yana 
shuni ta‘kidlab o‗tish lozimki, landshaftlarni baholash bevosita qishloq 
xo‗jaligining u yoki bu tarmog‗i uchun yetakchi ahamiyatga ega bo‗lgan qishloq 
xo‗jalik ekini, ya‘ni o‗simlik uchun bajariladi.