Landshaftshunoslik asoslari

3.3 IQLIM KOMPONENTLARI. 
Bitta geomorfologik kompleksda hamma vaqt ham faqat bitta landshaft 
tarkibi topavermaydi. Ba‘zan bir geomorfologik kompleksda bir necha landshaft 
vujudga kelishi mumkin. Buni Farg‗ona vodiysi o‗rta qismidagi tekislik misolida 

---

33 
ko‗rish mumkin. Birgina tektonik botiqlikdan iborat bo‗lgan va bir xil tabiiy 
jarayonlar (akkumulyatsiya, eol jarayonlar) ro‗y berib turadigan bu tekislikda 
iqlimiy sharoitning uzoqlik bo‗yicha o‗zgarishi ta‘sirida g‗arbiy qumli cho‗l, 
markaziy sho‗rxoq cho‗l va sharqiy gilli cho‗l landshaftlari tarkib topgan.
Landshaftning tarkibiy qismi bo‗lgan suv har bir landshaft uchun xos va shu 
landshaft xususiyatlari bilan juda yaqindan bog‗langan bo‗lib, boshqa 
landshaftlardagi suv xavzalari, xarakteri, ximiyaviy tarkibi, termik rejimi va 
xokazolariga ko‗ra farq qiladi. 
Landshaftning iqlim komponenti zonal iqlim xususiyatlari va har bir joyning 
o‗ziga xos xususiyatlari ta‘sirida tarkib topadi. Shuning uchun har bir tabiiy 
geografik kompleksning o‗ziga xos iqlimi bo‗ladi. Landshaft iqlimi maxalliy 
iqlimga mos keladi. Maxalliy iqlim, har bir landshaftning tipik urochishelarida olib 
borilgan meteorologik kuzatishlar asosida aniqlanadi. Mikroiqlim fatsiya iqlimi, 
makroiqlim tabiiy geografik o‗lka va tabiiy zonalar iqlimidir. 
Landshaftning o‗simlik va hayvonot dunyosi komponenti murakkab 
kompleksni hosil qiladi. Har bir landshaftda turli o‗simlik tiplariga xos bo‗lgan 
turkumlarni uchratish mumkin, shu bilan birga o‗simliklarning bir turkumini turli 
landshaftlarda uchratish mumkin. Shuning uchun ham har bir landshaftga xos 
bo‗lgan o‗simlik turkumi yo‗q va landshaftlar o‗simlik turkumlarining qonuniy 
to‗plamiga ega bo‗ladi. Bu o‗simlik turkumlari fatsiya va urochishelarga bog‗liq 
ravishda shu landshaft uchun xos bo‗lgan tipik ekologik qatorlarni xosil qiladi. 
Hayvonot dunyosi o‗simliklarga nisbatan juda ko‗chuvchan bo‗lganligidan 
bevosita landshaft uchun xos bo‗lgan hayvonlar areallarini ko‗rsatish qiyin, lekin 
bir landshaftning ekologik sharoitiga ko‗ra hayvonlar turlarining individualligi farq 
qiladi. 
Har bir landshaft uchun hududda faqat shu landshaftga xos bo‗lgan qonuniy 
ravishda takrorlanuvchi landshaft tiplari, turlari, xillari mavjud. 
Landshaftning energetika omili quyoshdan keladigan nur energiyasi va 
yerning tektonik harakatlari vositasida namoyon bo‗ladigan ichki energiyasidir. 

---

34 
Landshaftdagi barcha biologik, biofizik jarayonlarning borishi quyosh energiyasiga 
bog‗liq. 
Yerning ichki energiyasi tabiiy geografik jarayonlarning, gravitatsiya 
sharoitining tarkib topishida katta rol o‗ynaydi, ya‘ni yuzasidagi tog‗ jinslarining 
yemirilishi, siljishi, qayta yotqizilishining jadalligi relefga va tog‗ jinslariga boqliq, 
relef esa o‗z navbatida Yer ichki energiyasining hosilasidir.
Geografik mintaqalarda iqlim hodisalari harakatlantiruvchi, materiklarda 
geomorfologik, sektorlarda yana iqlim, zona va kichik zonalarda yana 
geomorfologik va nihoyat landshaftlarda gidrologik, aerogeomorfologik va 
fitogeografik hodisalar harakatlantiruvchi kuchlar hisoblanadi. Bunga qo‗shimcha 
qilib A.A. Grigorev aytadiki, har bir alohida holatda qaysi bir komponent eng 
kuchli 
o‗zgarishni boshidan kechirayotgan bo‗lsa, o‗sha komponent 
harakatlantiruvchi kuch hisoblanadi. Bu fikrlarni xato deb bilgan D.L.Armand 
(1975), komponentlarning yetakchi va yetakchi emasligi haqida so‗z yuritar ekan, 
komponentlarni omillar bilan chalkashtirib yuboradi. Uning fikricha har qanday 
komponent va uning xususiyati boshqa komponentlarga tasir ko‗rsata olsa, u 
landshaft tashkil qiluvchi omil hisoblanadi. Qaysi bir omil boshqa komponentlarga 
kuchli ta‘sir ko‗rsata olsa-yu va ularning tasirida o‗zi kamrok o‗zgarsa, uni 
yetakchi omil deb atash mumkin. V.B.Sochava (1974) ham geotizimlarning 
energetika va dinamikasini belgilab beruvchi eng harakatchan va tez o‗zgaruvchan 
komponentlari issiqlik, namlik va biota kabilarni "kritik komponenglar" deb 
ataydi". Tabiiy geografik sharoitga bog‗liq holda turli xil komponentlar kritik 
komponentlarga aylanishi mumkin. Bulardan biota komponenti kritik komponent 
bo‗libgina qolmasdan, balki geotizimni barqarorlashtirib turadigan omil hamdir. 
Ushbu masalada A.A.Krauklis (1979) bildirgan fikrlar ham e‘tiborga loyiqdir. 
Uning yozishicha geotizimlarning mavjudligida va rivojlanishida uning tarkibiy 
qismlarining barchasining ahamiyati kattadir. Qaysi kompo-nent yetakchi va qaysi 
komponent yetakchi emasligini aiiqlashdan ko‗ra geotizim-larning o‗z holatini 
saqlashda qaysi komponent qay tarzda ishtirok etishini aniqlash ahamiyatliroqdir.