Landshaftshunoslik asoslari

 

---

35 
3.4 TABIATDA SUVNING ShAKLLARI.
A. A. Krauklisning o‗zi esa komponentlarni geotizimda bajaradigan o‗ziga 
xos vazifasiga qarab uch guruhga bo‗ladi: 
1) Sust komponentlar (tog‗ jinslari va relef), ular geotizimlarning "o‗zagi" 
hisoblanadi. 
2) Harakatchan komponentlar (asosan havo va suvlar) geotizimlarning ichki 
qismlarini bir-biri bilan va tashqi muhit, jumladan qo‗shni geotizimlar bilan 
bog‗lovchi komponentlar hisoblanadi. U o‗zidan katta bo‗lgan boshqa 
geotizimlarga nisbatan tashqi kuchlar ta‘siriga beriluvchan va tez o‗zgaruvchan 
bo‗ladi. Buning sababi shundaki, fatsiya doirasida uning komponentlari orasidagi 
aloqadorlik va bog‗liqlik boshqa geotizimlardagidan ko‗ra murtroq, tez 
shikastlanuvchan tashqi omillar ta‘sirida chidamsizroq ekanligidadir. Yer qobig‗i 
juda murakkab va o‗zaro bog‗liq bo‗lgan litosfera (er kurrasining qattiq qismi), 
atmosfera (xavo), gidrosfera (suv) va biosfera (tirik organizmlar) dan iborat. Yer 
kurrasining geografik qobig‗i deganda ularning bir-biri bilan o‗zaro ta‘siri 
natijasida shakllangan va yerning ustki qismini tashkil etgan murakkab tabiiy 
xosila tushuniladi. 
Biosfera yer qobig‗ini tarkibiy va tirik qismi bo‗lib asosan tirik organizmlar 
(biomassa) ularning ishtirokida xosil bo‗lgan maxsulotlar (ko‗mir, neft, gaz, torf, 
landshaft gumusi, oxak) tirik va jonsiz tabiatning o‗zaro ta‘sirida xosil bo‗lgan 
moddalar (chiqindilar, troposferaning gaz qismi) dan iborat. 
Biosfera - qadimiy, juda murakkab (ko‗p komponentli) umumkoinot, o‗zini-
o‗zi boshqaruvchi tirik va jonsiz moddalar tizimi. 
Yerning geografik qobig‗i atmosfera, gidrosfera va litosfera ichki 
qatlamlarining har xilligi va jozibadorligi bilan ajralib turadi. Geografik qobiqning 
eng muhim hususiyatlaridan biri u bilan tashqi muhit orasida muntazam ravishda 
modda va energiya almashish bilan bir vaqtda uning tarkibiy qismlari orasida 
o‗zaro ta‘sir mavjudligidadir. Quyosh energiyasini yerga ta‘sir etuvchi va yer 
sathida hayot shakllantiruvi har hil energiyaga aylanishi natijasida landshaft 
ko‗rinishi hosil bo‗ladi. 

---

36 
Landshaft-litosfera, atmosfera, gidrosferaning o‗zaro jadal ta‘sirida yerning 
geografik qobig‗ida hayot vujudga keladi. 
Geografik qobiq (geo-er) - yer kurrasining qobig‗laridan biri, faqat unda 
hayot mavjud. Shu qobig‗da inson paydo bo‗lgan va jamiyat shakllangan. 
Geografik qobig‗-geografiya fani o‗rganadigan asosiy xosila (manba) bo‗lib: 
a) litosfera, atmosfera, gidrosfera va biosfera orasida juda xilma-xil 
munosabatlar mavjud bo‗lib, mazkur jarayonlar fizik, kimyoviy va biologik 
yo‗nalishda sodir bo‗ladigan moddiy tizim; 
b) Davr va hududda bo‗ladigan o‗zarishlar vaqti-vaqti bilan va yo‗naltirilgan 
holda (evolyutsiya) ochiq sodir bo‗ladigan o‗zgaruvchan tizim; 
v) Har bir hududning iqlim sharoiti va boshqa ko‗rsatkichlariga qarab o‗ziga 
xos tabaqalashgan, tarkibiy qismlari xar xil bo‗lishiga qaramasdan, o‗zaro 
chambarchas bog‗langan murakkab keng qamrovli tizim. Uning alohida 
shakllangan qismlari landshaft deb yuritiladi. 
Landshaftning tabiiy komponentlariga relef, tog‗ jinslari, atmosfera, suv, 
landshaft, o‗simlik va hayvonot dunyosi kiradi. Bularning barchasi bir-biri bilan 
uzviy bog‗liq holda rivojlanadi va bitta murakkab jarayon sifatida fizik-
geografiyaning alohida qismi landshaftshunoslik deyiladi. 
Landshaft doirasi quyidagi regional geokomplekslarga bo‗linadi: qit‘a, 
kenglik, mamlakat, mintaqa, provintsiya, okrug, tuman va mikrotuman. 
Tabiiy geografik landshaft hududning genetik jihatdan nisbatan bir xil (relef, 
landshaft-iqlim sharoiti, suv va biotsenez) bir-biri bilan uzviy bog‗liq bo‗lgan va 
ma‘lum darajada inson ta‘siri seziladigan qismi. 
Landshaft doimiy tuzilishga ega bo‗lib, davr, hudud miqyosida o‗zgarib 
turadi. 
Bu o‗zgarish uch xil bo‗ladi: 
1. Davriy. Landshaft shakllanishida ishtirok etuvchi jarayonlar ma‘lum bir 
xil davrda takrorlanib turadi. (Daryo uzanlarini suv bosishi). 
2. Mavjud landshaft tuzilishiga ayrim davr o‗tgandan so‗ng qaytish (o‗simlik 
koplamini ma‘lum vaqt o‗tgandan so‗ng tiklanishi). 

---

37 
3. Mutloq o‗zgarish. Landshaft ko‗rinishini ayrim komponent-larini, 
morfologik (soy, qirg‗oq yonbag‗irliklari) belgilarini keskin o‗zgarishi (sel kelishi, 
suv eroziyasi). 
Landshaft-tipologik 
majmualar 
muqimligi 
(stabilnыy) 
bo‗yicha 
quyidagilarga bo‗linadi. 
- Muntazam muqim. Landshaft rivojlanishida doimiy tenglik bo‗ladi, vaqt 
o‗tishi bilan landshaft ko‗rinishi qayta tiklanaveradi. 
- Nisbatan muqim. Landshaft rivojlanishida (bo‗linishi va shakllarida) 
sezilarli o‗zgarishlar sodir bo‗lib turadi. 
- O‗zgaruvchan. Landshaftning tashqi ko‗rinishi va tarkibi tez o‗zgarib 
turadi. 
Landshaft shakllantiruvchi tabiiy omillar ikki hil bo‗ladi:
- Mintaqaviy (tabiat, suv, landshaft, o‗simlik va hayvonot dunyosi). 
- Nomintaqaviy (litosferaning geologik tuzilishi va relef). 
Landshaftning ichki tuzilishi va shakllanishida relef hosil qiluvchi 
(geomorfologik), iqlim va landshaft muhim ahamiyatga ega. Tabiiy landshaftning 
geomorfologik asosida relefning har xil tipi va shakllari yotadi. Yer qurrasining 
relefi asosan uzoq vaqt davom etadigan va bir-biri bilan uzviy bog‗liq bo‗lgan ikki 
xil jarayon (ekzogen va endogen) ta‘sirida shakllanadi. 
Endogen jarayonlar - Yer qurrasi ichida sodir bo‗ladigan fizik va kimyoviy 
jarayonlardir. (radioaktiv moddalarning parchalanishi, mexanik harakatlar, yer 
qimirlash, magmatik jarayonlar, kimyoviy reaktsiyalar) 
Ekzogen jarayonlar - Yer qurrasining ustki qismida quyosh energiyasi, 
og‗irlik kuchi va tirik organizmlarning hayoti natijasida vujudga kelgan relef 
hosilalari (emirilish, eroziya, muzliklar, yer osti suvlari ta‘siri). 
Quruqlikning ustki qismi ekzogen jarayonlar ta‘sirida hosil bo‗lgan har xil 
kattalik va shakldagi releflardan iborat. 
Relef hosil qiluvchi asosiy omillarni nazarda tutgan holda uning tiplari ajratiladi. 
Ulardan eng ko‗p tarqalgan morfogenetik tipi-relef shakli, tashqi ko‗rinishi, 
tuzilishi va kelib chiqishi bir-biriga o‗xshash majmualar. 

---

38 
Tog‗lik va tekisliklarda eng ko‗p tarqalgan morfogenetik tiplardagi relef 
eroziya va akkumlyatsiya ta‘sirida shakllanadi. Bunda eroziya yemirilgan 
jinslarning bir yerdan ikkinchi yerga ko‗chishi va yig‗ilishi asosiy jarayonlardan 
xisoblanadi. 
Eroziya - akkumlyatsiya jarayonida relef shakllanishining bir tipi daryo 
xavzasi-vodiylarda relef hosil bo‗lishidir. 
Bu tipdagi relefning asosiy ko‗rsatkichlari - daryo o‗zani, yonbag‗irliklar 
(terrassa) va asosiy qirg‗oq. 
Jarlik tipidagi relef past balandlik hududlarida tarqalgan. Nisbatan yengil 
yotqiziqlarning yuvilishi (emirilishi) natijasida shakllangan releflar kiradi. 
Karst tipdagi relef - tog‗ jinslari tarkibida har xil kimyoviy jarayonlar va suv 
ta‘sirida shakllanadi. (ohak, gips, dalomit, tosh, tuz, mergelning yuvilishi) 
Suffoziya-tog‗ jinslari tarkibidagi mayda mineral va erigan moddalarning 
shimilayotgan suv ta‘sirida yuvilishi natijasida o‗ziga xos relef tipi shakllanadi. 
Tog‗lardagi muzliklarning erishi natijasida ularning yuqori qismiga xos relef 
shakllanadi. 
Shamol ishtirokida (qum ko‗chishi, yig‗ilishi) eol tipidagi relef hosil bo‗ladi. 
Inson ta‘sirida relef shakllanishi juda hilma-xil xo‗jalik ishlarini yuritish 
jarayoni texnogen tipdagi relef shakllanadi. 
Masalan:
a) Yer osti boyliklarini qazish, qarierlar, tog‗lardagi mineral yotqiziqlarni kovlab 
olish, tog‗ yonbag‗irlarini o‗pirilishi, chuqirliklarni to‗ldirish: 
b) sanoatda - chiqindilarni tashlash, tashlandiq suvlarni tindirish: 
v) dehqonchilikda-nishabliklarda ekin uchun maydon yaratish, sug‗orish 
shaxobchalari, kollektor-zovurlar, suv omborlari qurish. 
Iqlim - sharoitini landshaftga ta‘siri juda keng, mintaqaviy va cheklangan 
hududda bo‗lishi mumkin. 
Landshaftni shakllanishi va rivojlanishi yer sharining quruq va suv bilan 
(okean) band qismi orasida namlik va issiqlik almashinuvi katta ahamiyatga ega. 
Yani kontinet va sayyoralarda makroiqlimning o‗zgarishiga bog‗liq. 

---

39 
Iqlim sharoiti yer sathidan iqlimiy landshaft mintaqalarini ajratishni taqazo 
etadi. Iqlimiy mintaqalarda (o‗rmon, cho‗l, sahro) atmosfera va yer sathi-ya‘ni 
landshaftning shakli, tarkibi va hususiyatlari ajralib turadi. Landshaftning ayrim 
komponentlari ta‘sirida mintaqaviy iqlim (mezoiqlim) hosil bo‗ladi. (cho‗l, tayga, 
sahro iqlimi) Alohida hududlarda mikroiqlim shakllanadi. 
Makro, mezo va mikroiqlim shakllanishida inson faoliyati muhim 
ahamiyatga ega. 
Tirik organizmlar va tog‗ jinslarining o‗zaro ta‘siri, parchalanishi natijasida 
landshaft qatlami hosil bo‗ladi. Bu qatlam yer qobig‗ining ustki qismi bo‗lib unda 
landshaft komponentlari-ning barcha ko‗rinishlari bir-biri bilan bog‗liq bo‗ladi. 
Landshaftning tabiat komponentlari bilan o‗zaro ta‘siri natijasida, landshaft 
oynasi (V.Dokuchaev) - qishloq va o‗rmon xo‗jaligi mahsulotlari chiqarish vositasi 
shakillanadi. 
O‗simlik va hayvonot dunyosi yer yuzida modda va energiyaning aylanishi 
landshaft hosil bo‗lishida muhim ahamiyatga ega. 
Biotsenoz yoki ekotizim landshaftning organik qismi bo‗lib uning tashqi 
ko‗rinishini belgilaydi. Landshaftdagi hayot biologik modda almashinuvi natijasida 
hosil bo‗ladi. Ya‘ni fotosintez jarayonida tirik organizmlar oddiy brikmalarga 
parchalanadi (SO
2
, suv). O‗simlik va hayvonlar tomonidan iste‘mol qilinadi va 
qaytadan murakkab organik brikmalar hosil qiladi. Bu jarayonning jadalligi 
landshaft hosil qiluvchi komponentlarning o‗zaro ta‘siriga bog‗liq bo‗ladi. 
Umuman biotsenoz tabiiy landshaftning o‗zini-o‗zi boshqaruvchi qismi 
bo‗lib, o‗simlik va hayvonot dunyosi orasidagi munosabat nisbatan bir xil darajada 
saqlanib turadi. 
Landshaft zahiralaridan foydalanishni rejalashtirilganda tabiatda sodir 
bo‗ladigan biogeoximik jarayonlarni asosiy ko‗rsatkichlari va yo‗nalishini inobatga 
olgan holda tabiat-landshaft tizimidagi tenglikni inson ta‘siri natijasida 
buzilmasligiga erishish nazarda tutilishi kerak. 
Nazorat savollari: 

---

40 
1. Landshaftlarning tabiiy komponentlari va landshaft hosil qiluvchi omillar 
nimalardan iborat? 
2. Biosfera va uning hosilalari? 
3.Landshaftlarning tabiiy komponentlari, regional geokomplekslar xakida 
nimalarni bilasiz? 
4. Landshaftlarni shakllantiruvchi omillar qaysilar? 
5. Iqlim komponentlariga nimalar kiradi?