Laboratoriya jumıs №1

Bakteriofaglar. Faglardın` tiykarınan elektron mikroskopda olardın` ultrastrukturası u`yreniledi. Faglar forması ha`m struktura du`zilisine qarap birneshe morfologiyalıq tiplerge bo`linedi: jip ta`rizli; mayda kub ta`rizli
(ayırımlarında o`simsheler analogi bolıwı mu`mkin); spermatozoid ta`rizli faglar, yamasa kub ta`rizli bası ha`m quyrıq bo`liminen ibarat bolıp, u`stinde qısqarıwshı bası qısqarmaytug`ın japqishlari boladi. Faglardın` o`lshemi 20 dan 800 nm geshe boladı.
Faglar quramında DNK yamasa RNK tutadı. Faglardın` nuklein kislotaları eki jipli, bir jipli, sızıqlı saqıyna ta`rizli bolıwı mu`mkin. Ko`pshilik faglar eki jipli saqıyna ta`rizli DNK tutadı. Struktura du`zilisi viruslarg`a uqsas kapsid ha`m kapsomerler faglar rawajlanıwında qatnasadı, biraq faglarda simmetriya tipleri aralas boladı. Bas bo`limi kub ta`rizli simmetriyag`a iye bolsa quyrıq bo`liminde spirall ta`rizli simmetriya tipleri ushıraydı.
Faglardın` antigen qa`siyeti. Bakteriofaglar gruppospetsifik ha`m tipospetsifik antigenler tutadı ha`m olar immunogen qa`siyetke iye, organizmde arnawlı antitelalar payda etedi. Bul antitelalar faglar menen birigip olardı bakteriyag`a qarsı litik qa`siyetin neytrallaw mu`mkin. Tipospetsifik qa`siyeti boyınsha faglar serotiplerge bo`linedi.
Rezistentligi (shıdamlılıg`ı). Viruslarg`a qarag`anda sırtqı ortalıq faktorlarına biraz shıdamlı. Temperatura ta`sirinde 65-70ºS o`ledi, bunnan basqa UF nurları ha`m radiatsiyanın` joqarı dozaları, kislota, farmolinlerge shıdamlı. Uzaq waqıt to`men temperaturada, keptirgende da saqlanıp qaladı.
Faglardın` juqpalılıg`ı arnawlı bolıp belgili bakteriyalarda ko`beyedi. Olardın` arnawlı strukturasına sezgir bolg`an bakteriyalarda retseptorları bar. Faglardın` sezgir bakteriyalar menen arnawlı o`z-ara qarım qatnasına tiykarlanıp faglar to`mendegi ko`rinislerde boladı: polivalent – a`uladları bir-birine jaqın bakteriyalarda ko`beyie aladı; monovalent- ma`lim tur bakteriyalarda ko`beyedi; tipovoy – bakteriya turlerinin` jeke tiplerinde ko`beyie aladı.
Faglardın` bakteriya menen o`z-ara qarım qatnası viruslarg`a uqsap produktiv, abortiv ha`m integrativ ko`riniste gu`zetiledi. Produktiv formada fag bakteriyanı tolıq lizisge ushıratadı ha`m fagtın` a`wladları payda boladı. Abortiv formada, bakteriya liziske ushıramaydı ha`m fagtın` awladlarıda payda bolmaydı. İntegrativ tipte bolsa fag bakteriyaning xromosomasına kirip aladı ha`m onın` menen birge (profag) turadı. Sonın` ushın faglardı bakteriyalar menen o`z-ara munosabati na`tijesinde olar eki tu`rdegi ko`riniste, virulent ha`m avirulent (mw`tadil) boladı.
Virulent faglardı bakteriyalar menen o`z-ara qatnası produktiv tipte gu`zetiledi. Olardın` reproduktsiyasında 200-300 jan`a faglar payda boladı.
Mw`tadil faglar virulent faglardan parıqlanıp olardın` bakteriyalar menen qatnası produktiv yamasa integrativ bolıwı mu`mkin Produktiv ko`riniste virulent fagtın` reproduktsiyasında parıq gu`zatilmeydi ha`m bakteriyanın` lizisi menen tamalanadı. İntegrativ tipte fag genomi bakteriya xromosomasına kirip aladı ha`m sinxron ko`riniste ko`beyip atırg`an bakteriya genomi menen birge replikatsiya boladı, bakteriyanı liziske ushıratpaydı. Sonday DNK tutıwshı faglar p r o f a g dep ataladı, bakteriya bolsa ―l i z o g e n‖ li kul`tura dep ataladı, sebebi bunday lizogenli bakteriyalarda ha`mme waqıt profag aktivlense liziske ushıraw mu`mkishiligi joqarı boladı. Bunday bakteriyalar profagtı o`z a`wladlarına o`tkizedi. Lekin, fag replikatsiyag`a ushıramaydı ha`m o`z na`silin qaldırmaydı. Bunın` sebebi bakteriya kletkasında fagtın` transkriptsiyasın toxtatıp turıwshı to`men molekulyar belok repressor islep shıg`ıladı. Repressorlar biosintezin fag genleri basqaradı. Sonın` ushın bunday lizogenli bakteriyalarda basqa faglarg`a immunitet payda boladı, yag`nıy basqa jaqın faglar bakteriyag`a kire almaydi. Biraq, lizogen termini sol bakteriyalardın` ha`mme waqıt liziske ushıraw mu`mkinligin bildiredi. Bunın` dalili sıpatında, bakteriyalar quramındag`ı fag o`z-o`zinen spantan tu`rde, chmasa fizikalıq, ximiyalıq faktorlar ta`sirinde vegetativ formag`a o`tiwi ha`m bakteriya kletkasın liziske ushıratıw mu`mkin. Bakteriya xromosomasınan ajıralıp shıqqan fag, bakteriyadan belgili informatsiya saqlawshı genlerdi o`zine biriktirip alıwı ha`m bul mag`lıwmatlardı basqa bakteriyalarg`a (transduktsiya qa`disesi) o`tkiziwi mu`mkin. Bakteriyalar aldın o`zlerinde gu`zatilmegen belgi ha`m qa`siyetlerdi ko`rsete alıwı mu`mkin. Profag ta`sirinde bakteriyalar qa`siyetlerinin` o`zgeriwi ― fagli konversiya‖ dep atalg`an ( lot. sonver-sio- o`zgertirmek).