Laboratoriya ishlari (6 soatlik laboratoriya materiali) laboratoriya ishi -3 vaqtni o’chash sistemasi ishning maqsadi

LABORAТORIYA ISHI-4
ТURLI GEOGRAFIK KENGLIKLARDA OSMON YORITKICHLARINING GORIZONTDAN BALANDLIKLARINI ANIQLASH
ISHNING MAQSADI: Yer sharining turli geografik kengliklarda osmon yoritkichlarining gorizontdan balandliklarini aniqlash.
KERAKLI ASBOB VA QO’LLANMALAR: Osmon sferasi, globus yoki geografik xarita, plakatlar, chizmalar va boshqalar.


QISQACHA NAZARIYA
Yoritkichlarning turli geografik kengliklardagi sutkalik harakati kuzatuv joyining geografik kengligi o`zgarishi bilan osmon sferasi aylanish o`qining gorizontga nisbatan yo`nalishi ham o`zgaradi. Osmon yoritkichlarining ko`rinma harakatlari Yerning Shimoliy qutbi rayonlarida, ekvatorlarida va o`rta kengliklarida qanday bo`lishini qarab chiqamiz.
1-hol. Kuzatuvchi φ=±90º geografik kenglikda, ya’ni kuzatuvchi Yer qutblarida bo`lsin. Agar kuzatuvchi shimoliy qutbda bo’lsa, olam shimoliy qutbining balandligi h_p=φ=90º bo’lib, olamning shimoliy qutbi zenith bilan ustma-ust tushadi (4.1-rasm). Osmon ekvatori esa matematik gorizont bilan ustma-ust tushadi. Bunda osmonning shimoliy yarim sharidagi barcha yulduzlar matematik gorizontga parallel holda aylanadi va botmaydi.
Quyoshning sutkalik harakati, Yer qutbida bizdagidek har sutkada chiqib botmaydi. Ekliptika bu yerda matematik gorizont bilan teng ikkiga bo’linganidan Quyosh, qutbdagi kuzatuvchi uchun 21-mart kuni chiqadi va spiral bo’ylab aylanib, har kuni qariyib chorak gradusdan ko’tarilibboradi. 22-iyundaQuyoshning balandligi maksimal bo’lib, h_q= φ_q=23º 26' ga yetadi. Shundan so’ng Quyosh, botmagan holda, kundan-kun balandligi pasayib boradi va nihoyat, 23-sentyabr kuni u botadi va kelgusi yilning 21-martiga qadar chiqmaydi.

4.1- rasm. Yoritkichlarning gorizontga nisbatan sutkalik harakat yo`llari (Yerning qutbida)
2-hol. Kuzatuvchi 0º< φ < 90º geografik kenglikda, ya’ni Yerning o’rta kengliklarida bo`lsin. Bu joylarda sutkalik parallel aylanalar matematik gorizont bilan kesishmasligi yoki kesishgach, teng ikkiga bo’linmasligi mumkin (osmon ekvatoridan tashqari). Shimoliy yarim sharda harakatlanayotgan yoritkichlar sutkalik parallel aylanalarining gorizont ustidagi qismi gorizont ostidagi qismidan katta bo’ladi (4.2-rasm).
Bunday kengliklarda Quyoshning sutkalik yo’li, u shimoliy yarim sharda bo’lganida (yani 21-martdan to 23-sentabrga qadar), kunduz tundan uzun, janubiy yarim sharda bo’lganida esa (ya’ni 23-sentabrdan to kelgusi yilning 21-martiga qadar) tuni kunduzidan uzun ekani kuzatiladi.