Laboratoriya №1 mavzu: Tuproqning fizik-mexanik xossalarini aniqlash (6-soat) Mashg‘ulot maqsadi

Tuproqning uvalanish (maydalanish) xususiyati – 
yirikligi 50 mm dan kichik kesaklar 
massasining namunadagi tuproq massasiga nisbati bilan ifodalanadi. Chigit ekiladigan tuproq 
qatlami kesaklar yirikligi 0,25...7 mm bo‘lishi va ular tuproq hajmining asosiy qismini tashkil 
etishi lozim. 
Tuproqning qattiqligi – 
konussimon, silindrik yoki sharsimon uchlik o‘rnatilgan 
sterjenning vertikal botishiga ko‘rsatadigan qarshiligi bilan aniqlanadi. Tuproqning qattiqligi uning 
mexanik xususiyatlarini ifodalovchi ko‘rsatkichdir. Qattiqligini o‘lchaydigan asbob – qattiqlik 
o‘lchagich (1-rasm, a va b) quyidagicha ishlaydi. Dasta 1 ni bosganda bosim kuchi prujina 2, tirak 
3, shtok 4 va uchlik 6 orqali tuproqqa uzatiladi. Prujinaning siqilish kuchi tuproq qarshiligidan 
oshganda uchlik tuproqqa bota boshlaydi, shunda qog‘oz lentaga diagramma chiziladi. 1-rasm, v 
dagi diagrammalar silindrik uchlik (a) va konussimon uchlik (b) o‘rnatib hosil qilingan. Standartga 
ko‘ra konussimon uchliklarning ikki xili ishlatiladi. Biri asosining yuzi 1 sm
2
hamda cho‘qqisidagi 
burchak 22
0
30
0 
(qattiq tuproqda) va ikkinchisi asosining yuzi 2 sm
2
, cho‘qqisidagi burchak 30
0
(yumshoq tuproqda). 
Diagrammadagi os uchastka tuproq qattiqligi prujina 2 ning siqilish kuchiga proporsional 
oshib borganligini bildiradi. 
Shuning uchun s nuqtada tuproqning qattiqligi quyidagicha aniqlanadi: 
ky
P
S

bunda k – prujinaning bikrligi (kalibri), tarirovka yo‘li bilan topiladi, N/mm; u – s nuqta 
ordinatasi, mm. Ordinata o‘qiga tuproqning qarshilik kuchi P
y
– ky ni qo‘yish ham mumkin. 
Uchlik 6 ni tuproqqa 
l
1
dan keyin yana botish davom ettirilganda tuproq qarshiligi 
o‘zgarmaydi, faqat haydalma qatlam ostiga yetganda qarshilik yana oshadi. Diagrammalardagi s – 
proporsionallik chegarasi; e – oqish chegarasi. 
 a b v
1-rasm.