L ya. Olimov psixologiya tarixi

2.3. Psixologiyada ratsionalizm va sensualizm
Fransiyada eng avvalo Volter (1694-1778) va Kondelyak (1715-1780) tajribali bilimlar metafizika va sxolastikaning o‘tkir tanqidchilari tomonidan fikr yuritilgan. Kondelyak o‘zining “His qilish haqidagi traktat”ida (1754) o‘z oldiga har xil hal qilingan shu vazifani qo‘ydiki, u sezgilar bilishga sof qobiliyatning dastlab boshqa narsani o‘z ichiga olmaydigan haykal modelini taklif qildi. Haykal birinchi bo‘lib his qilishni oladi. Bir hid boshqasi bilan almashadi va bu hamma narsani bilishga etarli bo‘ladi. Dekart o‘zining qalb aktlarida tug‘ilgan g‘oyalar hisobiga munosabatda bo‘ldi, Lokk esa refleksiya hisobiga, kuchli va kutilmagan his qilish diqqatni paydo qiladi: bu his qilish yana takrorlansa, bizning oldimizda xotira paydo bo‘ladi. Ikki his qilish solishtirish, farq, muhokama va shu kabi intellektning murakkab harakatigacha bo‘lgan yaqinlikni beradi. Har bir his qilish sezish toniga ega. U yoqimli va yoqimsiz bo‘ladi. Ijobiy va salbiy yo‘nalishdagi iroda impulsi paydo bo‘ladi.
Kondelyak haykali Dekartning jonli mashinasidan shunisi bilan farq qilardiki, uning tanasi psixik yo‘nalishlari uchun hech qanday ahamiyat kasb etmaydi. Kondelyak sensualizmi fenomenalistik xarakter kasb etdi. Fransiyaning jamoatchilik hayoti sekin - asta materialistik dunyoqarashni eski tartiblarini buzishga yo‘naltirilgan xulosalarni talab qildi.
Fransuz vrachi Lametri (1709-1751) sensualizmni Dekartning jonli tanani mashina shaklidagi xulqi haqidagi ta’limoti bilan birlashtirdi. U tasdiqladiki, ikki substansiyani Dekart tomonidan bo‘linish teologlari aldash uchun o‘ylab topilgan «stilistik ayyorlik» ekanligini jon haqiqatdan ham mavjud, faqat uni tanadan ajratish mumkin emas, tana qanchalik mashina bo‘lsa, u holda odam ham uni jonli qobiliyatlari bilan bir butunlikda his etadigan, fikrlaydigan huzur-halovatga intiladigan qurilmadir. Mashina so‘zi ostida moddiy determinatsiya ko‘rinishdagi tizim ko‘zda tutilgan.
1748 yil Londonda ingliz olimi Sharkaning «Odam-mashina» deb nomlangan va o‘z nomi bilan chaqiriq sifatida yangragan traktati bosmadan chiqdi. Bu narsa go‘yo kitoblar atrofida bo‘ron ko‘tardi. Lametri traktati Fransuz falsafiy-psixologik fikrlarni rivojlantirishga jangovar materializmga aylanma burilish namoyish etdi. Nerv-muskul fiziologiyasi tadqiqotlari falsafiy materializm uchun bekorga ketmadi hamda butun odam psixikasini mashina shakllilik tamoyilini yoyib Lametri «portizm bilim» tana substansiyasiga olib kirdi. Lametri o‘z mehnatini Gallerga tasodifan bag‘ishladi. Materiya Lametri fikri bo‘yicha o‘zining tuzilish quvvatida fikr yuritish qobiliyatidir. Tuzilish haqidagi tushuncha determinizm tamoyili umumiy siljishda muhim siljishni simptomi bo‘ladi.