L ya. Olimov psixologiya tarixi

Psixologiyaning falsafa tarkibida rivojlanishi

Xronologiya	Bosqichning mazmuni	Natijasi
Er.av. V-VI asrlar	Psixika haqidagi dastlabki ilmiy fikrlarning paydo bo‘lishi va rivojlanishi	Ruh haqidagi fanning paydo bo‘lishi va unda 2 yunalish: Materialistik va idealistik yo‘nalishlarning paydo bo‘lishi. Psixik jarayonlar sezgi idrok, xotira, tafakkur, affekt, iroda haqidagi ilk empirik bilimlarning paydo bo‘lishi. Tana va ruh munosabatiga har xil yondashish.
V-VIII asr	Ruh haqidagi fanning falsafiy ta’limoti doirasida tibbiy bilimlar asosida rivojlanishi	Tomistik psixologiyaning paydo bo‘lishi.
XV-XVI asr	Ruh haqida fanning anatomik-fiziologik bilimlar asosida rivojlanishini davom ettirish	Tadqiqot ob’ekti sifatida ruhni inkor etish, «Psixologiya» terminini kiritilishi.

Psixologiyaning mustaqil fan sifatida rivojlanishi

Xronologiya	Bosqichning mazmuni	Natija
XIX asr boshidan XIX asrning 60‑yillarigacha	Psixologiya mustaqil fan ekanligini ta’kidlovchi ilk bilimlarning paydo bo‘lishi	Nerv tizimi va sezgi organi faoliyatini eksperemental metod bilan o‘rganila boshlashi psixofizika va psixogeometriyaning paydo bo‘lishi, sezish va idrok etish nazariyalarining kashf etilishi
XIX asrning 60‑yillaridan XIX asrning oxirigacha	Psixologiyaning bevosita mustaqil fan sifatida rivojlanishi	Eksperemental metodlar psixologiyadan mustaqil o‘rin egallashi psixologiyada amaliy tadqiqotlarni paydo bo‘lishi fanda yangi tarmoqlarni vujudga kelishi
20 asrning 10‑30‑yillari	Psixologiyada ochiq krizis (inqiroz)	Chet el psixologiya maktablari, Bixeviorizm
30‑50‑yillar	Inqirozning tugallanishi	Yangi tarmoqlar: genetik psixologiya, shaxs psixologiyasining paydo bo‘lishi, yangi maktablar, neobixeviorizm, neofreydizmning vujudga kelishi
60‑yillar	Yangi nazariy va amaliy qidirish	Yangi yo‘nalish: gumanistik psixologiya, logopediya, kognitiv psixologiyaning paydo bo‘lishi, psixologiya predmetini tahlil qilinishi, ongsizlik masalasiga katta e’tibor, sotsial psixologiya masalalarini chuqurlashtirish

Umuman, psixologiya faning rivojlanishida juda ko‘plab olimlarning tadqiqot ishlari muhim ahamiyat kasb etadi.

Tarixiy tadqiqotlardagi eng muhim tamoyil − tarixiylik tamoyilidir. Bu tamoyil tadqiqotchidan o‘rganilayotgan hodisaning shu davrning hamma o‘ziga xosliklari, ijtimoiy-madaniy aloqalari, uning butun konkret mazmuni bilan birga o‘rganib, o‘rganiladigan hodisaning qaytarilmasligi va noyobligini ko‘rsata olishni talab qiladi.
Tarixiylik tamoyilining tuzilishi prezentizm va antikvarizmda namoyon bo‘ladi. Prezentizm − tarixiy tadqiqotni o‘rganilayotgan davrdan faqatgina hozirgi zamon tasavvurlariga mos bo‘lgan ko‘rinishlarinigina ajratib olib o‘rganish bilan cheklanishdir. Antikvarizm − aksincha tarixiy o‘tmishni hozirgi zamon talablariga bog‘liq bo‘lmagan, qotib qolgan hodisa sifatida o‘rganadi. O‘tmish hodisalarni tasvirlashdagi har qanday bir yoqlamalik, sxematizm tarixiylik tamoyilidan chekinishdir. Shu bilan tarixiy tadqiqotlar o‘rganilayotgan hodisalarning umumiy qonuniyatlarini topishni talab qiladi. Bu talabni bajarishni asosan mantiqiylik va tarixiylikning birligiga tayanish ta’minlaydi. Bu tamoyilga ko‘ra tarixchi o‘tmish hodisasini shunchaki tasvirlab qo‘ymay, balki uni nazariy jihatdan tasavvur eta olishi kerak, ya’ni bu hodisalarda qandaydir doimiylikni topa olishi kerak. Tarixiy psixologik g‘oyalarni ijtimoiy, siyosiy yo‘nalishni g‘oyaviy mohiyatini aniqlashni talab qiladi. Bunday yondashish ilmiy konsepsiyalarning jamiyatdagi ijtimoiy rolidan ajratib o‘rganuvchi ob’ektivizm va sub’ektivizmdan farq qiladi.
Tarixiy psixologik tadqiqotlarda M.G.Yaroshevskiy ta’kidlaganidek, determinizm − sababiylik tamoyili katta ahamiyatga ega. Uning fikricha, tarixda determinizmning ko‘plab turlari paydo bo‘lgan. Mexanikadan oldin, mexanik, biodeterminizm, psixodeterminizm, sotsiodeterminizm. Bularning har biri psixik hodisalar o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladi, deb talqin qiluvchi indeterminizmga qarshi turadi.
Materializm va idealizm kurashi. Ba’zi ta’limotlarga ko‘ra ikki dunyoqarash materialistik va idealistik dunyoqarashlar to‘qnashuviga ta’sir etadi. Psixologiya ijtimoiy fanlar va tabiatshunoslik fani to‘qnashuvida ekan, unda ana shu to‘qnashuv aniq ko‘rinadi. Ijtimoiy rivojlanishni bir davrda odamlar reflekslariga ega bo‘lishdi, o‘z xulqini analiz qila olgach, idealizm fikrini maxsus birlamchi haqiqat deb qabul qildi. Psixika xususiyatlarini idealizm boshlang‘ich, hech nima bilan aniqlanmaydigan, boshqa hamma narsani tushuntira oladigan deb qabul qildi. Materializm ong va ob’ektiv haqiqat o‘rtasida umumiylikni izlab, ongni ob’ektiv haqiqatdan chiqqan deb o‘rgatadi.
Dialektika. Haqiqatni o‘rganish qiyin va qarama-qarshi xarakterga ega. O‘rganish dialektikasining ko‘rinishlaridan biri krizis holati va ilmdagi revolyusiyadir. Psixologiya ham shu krizis va revolyusiyalardan o‘tdi.
Uzoq vaqt burjuaziya tarixshunoslarida ikki xil yondashish hukmronlik qilgan: «personalistik» va «kontekstik».