L. X. Alimova yosh fiziologiyasi va gigiyena buxoro ‒ 2022 O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

Shartli reflekslar. Individual hayot tajribasi asosida orttirilgan harakatlarning yig`indisi—shartli reflekslardir. Shartli reflekslar yordamida organizm tashqi o`zgaruvchan muhitga va sharoitga moslashadi; yoshiga, ehtiyojlarga mos ravishda o`zgaradi. I.P.Pavlov shartli reflekslarning kelib chiqishini bosh miya yarim sharlarida hosil bo`lgan qo`zg`alish bilan po`stloq osti yadrolari o`rtasidagi vaqtincha funksional aloqa deb hisoblagan. Hozirgi paytda ma’lum bo`lishicha, shartli reflekslarning hosil bo`lishida bosh miyaning turli bo`limlari ishtirok etadi. Vaqtinchalik bog`lanishning hosil bo`lishida po`stloq osti yadrolarning funksional ahamiyati kattadir.
Shartli reflekslar ma’lum bir sharoitlarga yoki qonun—qoidalarga amal qilinsagina hosil bo`ladi. Bunga quyidagilarni kiritish mumkin:
1. Shartli signal sinaluvchi uchun farqsiz (indifferent) va dastlabki vaqtda mo`ljal refleksini vujudga keltiradigan bo`lishi.
2. Indifferent hayotiy jihatdan muhim bo`lmagan signal (yorug`lik, tovush va boshqalar) shartsiz — hayotiy muhim bo`lgan signal (oziq —ovqat, ogriq) bilan bir necha bor ketma—ket takrorlanib mustahkamlanishi lozim.
3. Indifferent signal shartsiz signaldan kuchli bo`lmasligi, uning biroz ilgariroq ta’sir ettirilishi,.
4. Shartli refleksli hosil bo`lishda organizmda boshqa kuchli faoliyatni chaqiruvchi ta’surotlarning bo`lmasligi, tinch muhitning yaratilishi. Shuning uchun I.P.Pavlov itlarda shartli reflekslarni hosil qilish uchun sokinlik minorasini ko`rgan.
5. Shartli refleksli hosil qilish uchun nerv tizimi fiziologik va morfologik jihatdan butun bo`lishi va u mye’yoriy holda ishlaydigan bo`lishi zarur. Charchaganda, och qolganda, zararlanganda va jarohatlanganda nerv tizimining ishi izdan chiqadi va shartli reflekslarni hosil bo`lish jarayoni qiyinlashadi.
Shartli ta’sirlovchi sifatida tashqaridagi har qanday signal—yorug`lik, qo’ng’iroq, narsalarning ko`rinishi va boshqalar xizmat qilishi mumkin. Shartsiz ta’sirlovchilar hayotiy jihatdan muhim bo`ladi va bunday ta’sirlovchilar sifatida ko`pincha oziq—ovqat va og’rituvchi vositalar qo`llaniladi. Kuchli shartsiz ta’sirlovchilarga rag`batlantirish va jazolash kiradi. Pedagogik faoliyatda bu ikkala omil kengroq tushuniladi, rag`batlantirish va jazolash orqali bolalarda turli malakalar hosil qilinadi. 3 yoshdagi bolalarda oziq — ovqat bilan mustahkamlash jarayonlari unumli bo`lsa, keyinroq so`z yordamida rag`batlantirish unumliroqdir. 5 yoshdan keyin maqtash bilan bolalar har qanday shartli refleksli ishlab chiqarish mumkin.