L. V. Shcherba traditsiyalariga asoslangan nazariya va metod larni m ashhur turkolog olimlar V. V. Radlov (1837-1918)

Diaxronik fonetik qonuniyatlar — bir guruh tillar yoki
aynan bir tilning tarixida ro ‘y bergan tarixiy-fonetik va 
58 

fonologik o ‘zgarishlarni o ‘z ichiga oladi. Bu tarixiy hodisalami

o ‘rganuvchi til tarixining bir b o iim i diaxronik (tarixiy) fonetika
va fonologiya deb yuritiladi, yuqorida ko‘rsatilgan tarixiy tovush
o ‘zgarishlari ana shunday diaxronik fonetikaga oid xususiyatlar
hisoblanadi. 
2)
Sinxronik fonetik qonuniyatlar — hozirgi davrda b o ia -
yotgan bir qancha tillardagi yoki m a iu m bir tildagi tovush
o ‘zgarishlari va urg‘uning tabiatiga oid xususiyatlarni ko‘rsatib
beradi. Bunda hozirgi tillardagi yangi talaffuz tendensiyalari
ham o ‘rganiladi. Masalan, hozirgi o ‘zbek tilida unlilar til oldi
undoshlaridan keyin til oldi va til orqa undoshlardan keyin til
orqa variantlarga ega b o iad i. 
Tarixiy-fonetik va fonologik o ‘zgarishlar turli hodisa va
jarayonlarni o ‘z ichiga oladi. Masalan, turkiy tillari va shevala-
riga xos b o ig a n o-lashish, y-lashish, j-lashish, yo-lashish kabi
hodisalar, german tillari tarixidagi um laut, ya’ni til orqa lablan-
gan unlilaming va keyingi b o ‘g‘indagi /] / tovushi ta ’sirida til
oldi holatiga o ‘tishi, ablaut, ya’ni ichki fleksiyadagi tovush
almashinuvi kabilar ana shunday hodisalarga kiradi. 
Fonetik va fonologik o ‘zgarishlar natijasida tildagi fone­ 
malar soni kamayishi yoki ko‘payishi mumkin. Bunda ikki
hodisa ro ‘y beradi: 
1) Agar tilda b o ig a n ikki fonema bir fonemaga birlashsa,
konvergensiya deyiladi. 0 ‘zbek tili tarixida b o ig a n til oldi va til
orqa, qisqa va cho‘ziq unli fonem alar keyinchalik birlashib,
o ‘rta cho‘ziqlikka ega b o ig a n olti unli fonemani hosil qilgan. 
2) Agar bir fonema ikki fonemaga ajralsa, divergensiya deyi­ 
ladi. Masalan, qadimiy turkiy tillarida b o ig a n / a / fonemasi
keyinchalik ikki fonemaga ajralgan: / a / va /o / . Bu hodisa diver­ 
gensiya jarayoni natijasida boigan. 
Fonetik qonuniyatlarga tovushlaming kom binator va pozi-
tsion o ‘zgarishlari ham kiradi. Chunki tovushlar turli holatlarda
har xil o ‘zgarishlarga uchraydi. C hunonchi, unlilar ochiq urg‘uli
bo‘g‘inda cho‘ziq va yopiq urg‘usiz bo‘g‘inda esa qisqa talaffuz
etilishi mumkin. Bunday holat ham ko‘pgina tarixiy va hozirgi
tovush o ‘zgarishlarini keltirib chiqaradi. Fonetik va fonologik
qonuniyatlam i tilning boshqa bosqichidagi o ‘zgarishlar bilan
b o g iiq holda o ‘rganish chuqur ilmiy natijalam i keltirib chiqa-
rishi mumkin.