L. S. Karieva makroiqtisodiyot

Byudjet tasnifi
. Mamlakat davlat byudjetini shakllantirish va ijro etish 
bo‛yicha ishlarni tashkil etish, qoida tariqasida, Moliya vazirligi tomonidan amalga 

---

112 
oshiriladi. Byudjetlarni ko‛rib chiqish va tasdiqlash qonun chiqaruvchi 
organlarning vazifasidir. Davlat byudjeti bir yilga tuziladi. Bir qator mamlakatlarda 
byudjet yilining sanalari kalendar sanalari bilan mos kelmaydi. U Buyuk 
Britaniyada, Yaponiyada, Kanadada 1 apreldan, AQSHda esa - 1 oktyabrdan 
boshlanadi. Davlat byudjeti har bir mamlakatda o‛ziga xos xususiyatlarga ega 
bo‛lgan xarajatlar va daromad qismlaridan iborat. Byudjet mablag‛larini 
shakllantirish va ulardan foydalanishning byudjet va kredit usullari mavjud. 
Byudjet 
- bu aholi pul daromadlarining bir qismini, xo‛jalik yurituvchi 
subyektlardan soliqlar, majburiy to‛lovlar shaklida olinadi va byudjet mablag‛lari 
ham ularga qaytarib bermaslik sharti bilan taqdim etiladi. Kreditlash usuli byudjet 
resurslari ichki va tashqi ssudalardan tushumlar hisobiga shakllanganda yoki 
ssudalar va kreditlar berishga sarflanganda amalga oshiriladi. Davlat moliyaviy 
resurslarining asosiy qismi birinchi usuldan foydalanish asosida shakllanadi. 
Davlat byudjetini shakllantirish byudjet tasnifiga muvofiq amalga oshiriladi. 
Byudjet tasnifi - har xil darajadagi byudjetlarning xarajatlari va daromadlarining 
bir xil xususiyatlariga ilmiy asoslangan guruhlanishidir. U byudjet mablag‛larini 
sarflash maqsadlarini, davlat moliyaviy manbalarini aniqlashga imkon beradi va 
byudjetlarni rejalashtirish va bajarishda qo‛llaniladi. 
Byudjet xarajatlari davlatning funksiyalari bilan bog‛liq bo‛lib, byudjetga 
mablag‛ ajratish yo‛nalishini ko‛rsatadi. Xarajatlar bo‛yicha byudjet tasnifining 
quyidagi turlari mavjud: idoraviy (xarajatlar vazirliklar, idoralar tomonidan 
tasniflanadi); predmetli (xarajatlar iqtisodiyot va menejment tarmoqlari o‛rtasida 
taqsimlanadi: ular tarmoq xususiyatiga mos keladigan bo‛limlarga bo‛linadi); 
iqtisodiy (xarajatlar iqtisodiy xususiyatlari bilan farqlanadi: kapital qo‛yilmalar, ish 
haqi, subsidiyalar, stipendiyalar va boshqalar); aralash, unda xarajatlar idoralar 
(vazirliklar) tomonidan tasniflanadi. An’anaviy turlar bilan bir qatorda byudjet 
tasnifining yangi turlari ham tarqaladi: maqsadli va funksional. Maqsadga muvofiq 
xarajatlar umummilliy siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy dasturlarga muvofiq 
taqsimlanadi. Funksional tasnif xarajatlarni davlatning asosiy funksiyalari bo‛yicha 
taqsimlaydi: sog‛liqni saqlash, ta’lim, fan va boshqalarga sarflanadigan xarajatlar. 

---

113