L. S. Karieva makroiqtisodiyot

Davlat byudjeti daromadlari
. Davlat byudjeti daromadlari an’anaviy ravishda 
manbalari (soliqlar, yig‛imlar, kreditlar va boshqalar) va turlari (daromad solig‛i, 
daromad solig‛i, qo‛shilgan qiymat solig‛i va boshqalar) bo‛yicha tasniflanadi. 
Amalda yuridik va moliyaviy tasniflar hanuzgacha qo‛llanilmoqda. Birinchisi, 
daromad olish belgisidan kelib chiqadi: bu ularni davlat hokimiyati kuchidan 
daromad olishda foydalaniladimi yoki yo‛qligiga qarab taqsimlaydi. Shunga ko‛ra, 
soliqlar va jarimalar, shuningdek xizmat to‛lovlari va ixtiyoriy badallar ajratiladi. 
Ikkinchisi daromadlarni doimiy (soliqlar) va vaqtinchalik (qarzlar) ga ajratadi. 
Davlat byudjeti daromadlarining asosiy manbai soliqlardir. Markaziy byudjetda 
ular barcha daromadlarning 80-90 foizini tashkil etasa, mahalliy byudjetda esa ular 
barcha tushumlarning 50% ni tashkil etadi. 
Soliqdan tashqari tushumlar daromad manbai bo‛lishi mumkin: davlat savdosi, 
davlat mulkini sotishdan olingan daromadlar, mamlakatning oltin-valyuta 
zaxiralari, jarimalar, mamlakat markaziy bankining foydasini ushlab qolish va 
boshqalar. 
Davlat byudjeti holatini baholash uchun davlat byudjetining daromadlari va 
xarajatlari o‛rtasidagi farqni aniqlash kerak. XVF tasnifiga ko‛ra barcha 
daromadlar byudjet tushumlari hisoblanadi, ammo barcha tushumlar daromadlar 
emas. Masalan, hukumatga qarzdan tushgan tushumlar daromad emas, chunki 
qarzni qaytarish kerak bo‛ladi. Xuddi shunday, barcha davlat to‛lovlari xarajat 
emas, chunki qarzni to‛lash mablag‛larni sarflash emas, balki qarz uchun foizlarni 
to‛lash davlat byudjetining xarajatlar moddasi hisoblanadi. 
Byudjet taqchilligi
va uning turlari. Balansli byudjet, davlat xarajatlari 
daromadga teng bo‛lishi kerakligini talab qiladi. Biroq, hozirgi paytda aksariyat 
mamlakatlar byudjetida kamomad mavjud. Byudjet taqchilligi - bu ma’lum bir 
yilda davlat byudjeti xarajatlarini daromadlaridan oshib ketganligini bildiradi. 
Bunga quyidagilar sabab bo‛lishi mumkin. 
Birinchidan,
iqtisodiy rivojlanish 
bo‛yicha yirik davlat dasturlarini amalga oshirish. Masalan, uni qayta qurish. 
Bunday holda, defitsitning paydo bo‛lishi oqlanishi mumkin, chunki davlatning 
katta xarajatlari kelajakdagi iqtisodiy tiklanish va byudjet daromadlarining 

---

114 
o‛sishiga yordam beradi. 
Ikkinchidan
, byudjet taqchilligi iqtisodiyotning pasayishi 
bilan bog‛liq bo‛lishi mumkin. Ishlab chiqarish va daromadlarning pasayishi 
xazinaga soliq tushumlarining pasayishiga olib keladi, bu esa davlatning doimiy 
xarajatlarini hisobga olgan holda muqarrar ravishda defitsitga olib keladi. 
Uchinchidan
, xarajatlarning daromadlardan oshib ketishiga iqtisodiyotni 
harbiylashtirish, urushlar, tabiiy ofatlar va boshqa favqulodda vaziyatlar sabab 
bo‛lishi mumkin. 
To‛rtinchidan
, inflyasiyaning belgilangan qiymatdan oshishi 
sababli davlat xarajatlarining keskin o‛sishi (davlat byudjeti daromadlari kamayib, 
xarajatlar o‛sib boradi, chunki hukumat zarur tovarlar va xizmatlarni yuqori 
narxlarda sotib olishga majbur). 
Beshinchidan
, pul o‛tkazmalarini to‛lashni 
kengaytirish, soliq imtiyozlarini joriy etish va saylovoldi yillarda boshqa ommaviy 
tadbirlarni amalga oshirish. 
Iqtisodiyotning o‛rnatilgan barqarorligi darajasi davriy byudjet taqchilligi va 
ortiqchaligi miqdorlariga bog‛liq (6.1.1-rasm). Davriy taqchillik (ortiqchalik) 
iqtisodiy faollik pasayishi (oshishi) sharoitida soliq tushumlarining avtomatik 
kamayishi (oshishi) va davlat xarajatlarining avtomatik oshishi (kamayishi) 
natijasida yuzaga keladigan davlat byudjeti taqchilligi (ortiqchaligi)dir. 
Davriy 
pasayish 
bosqichida 
soliqlar 
avtomatik 
pasayishi, 
davlat 
transfertlarining oshishi natijasida byudjet taqchilligi kelib chiqadi.