L. N. Xalikova, U. R. Mavlonova

 
 
8
Islomov A. va boshq. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. O‘quv qo‘llanma. T., O‘zbekiston, 2003. -106b. 

---

 
40 
Iqtisodiy taraqqiyot va ijtimoiy masalalar 
Iqtisodiy taraqqiyot, J.S.Mill ta’limotiga ko‘ra, Fan-texnika taraqqiyoti, 
shaxsning va mulkning rivojlanishi bilan bog‘liq. Ishlab chiqarish va jamg‘arish 
ko‘payadi, soliqlar ancha erkinlashadi, ko‘pchilik kishilarning ishbilarmonligi oshadi, 
kooperatsiya takomillashib va rivojlanib boradi. Bularning barchasi samaradorlikning 
o‘sishiga, ya’ni ishlab chiqarish harajatlarining kamayishiga va qiymatning 
pasayishiga olib keladi (oziq-ovqat qiymatidan tashqari). 
Millning ijtimoiy islohoti uch pozitsiyani o‘z ichiga oladi: 

Ishlab chiqarish kooperatsiyasini rivojlantirish yo‘li bilan yollanma mehnatni 
tugatish. Yollanish, J.S.Mill fikricha, mehnatga bo‘lgan qiziqishni yo‘qotadi. Shuning 
uchun kapitalistik korxonalar o‘rniga kooperativ birlashmalarni tashkil etish zarur, 
unda ishchilar bir vaqtning o‘zida mulk egasi ham hisoblanadi. 

Yer rentasini yer solig‘i yordamida umumlashtirish. Renta iqtisodiy erkinlik 
prinsiplariga zid. Renta yer egasiga emas, balki jamoaga yoki barcha jamiyatga 
tegishli bo‘lishi kerak.

J.S.Mill mayda yer egalarini qo‘llab-quvvatlaydi.

Merosxo‘rlik qonunini cheklash yordamida boylikning tengsizligini cheklash. 
 
Mayda ishlab chiqarish nazariyalarining vujudga kelishining ijtimoiy-
iqtisodiy sharoitlari. 
XU111 asr oxiri va X1X asr boshlaridagi sanoat to‘ntarishi katta iqtisodiy-
ijtimoiy o‘zgarishlarga olib keldi. Proletariat bilan burjuaziya jamiyatning asosiy 
sinflari bo‘lib, qaror topdi. Mashina ishlab chiqarishi vujudga keldi Ijtimoiy 
ziddiyatlar keskinlashdi. Mehnatning kapitalga rasman bo‘ysunishi haqiqatga aylandi. 
Proletariatning 
qashshoqlashuvi, 
ishsizlik, 
ijtimoiy 
ishlab 
chiqarishning 
tartibsizligi,ijtimoiy tabaqalanish kuchaydi. Kapitalistik takror ishlab chiqarish asta-
sekin mayda ishlab chiqarishning ijtimoiy negizlarini qo‘pora boshladi. Mashina 
industriyasi iqtisodiyotning umuman o‘sishiga, ammo aholi katta qismining 
qashshoqlashuviga olib keldi, byudjet holatni tushuntirib berish talab etildi va yangi 
iqtisodiy qarashlar paydo bo‘ldi. 
Kapitilistik rivojlanishdan orqada qolgan va mayda tovar ishlab chiqarish ustun 
bo‘lgan sharoitda sanoat to‘ntarishi davriga kirayotgan mamlakatlarda bu jarayonlar, 
ayniqsa, o‘tkir tus oldi. Bunday mamlakatlarda go‘yoki proletariat manfaatlarini 
himoya qilib kapitalizmni tanqid qiluvchi qarashlar paydo bo‘lishi tabiiy bir xol edi. 
Mayda ishlab chiqaruvchilar nazariyasini yaratgan olimlar sotsialistlarga ham 
shuningdek, klassik iqtisodiy maktabga ham bab-baravar qarshi turuvchi ta’limotni 
ilgari surishga intildilar. Mayda ishlab chiqarish nazariyotchilari kapitalistik 
jamiyatda yirik sanoat mayda tovar ishlab chiqarishni siqib chiqarishini, yollanma 
qullikni kengaytirish bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘pgina belgilarni tanqid qildilar, biroq 
xususiy mulkchilikni, sohibkorlikning erkinligini va shu kabilarni tanqiddan tashqari 
qoldirdilar (ya’ni bozor munosabatlari qo‘llab-quvvatlangan). 
Mayda burjuaziya ijtimoiy-iqtisodiy mavqei mayda ishlab chiqarish,, siyosiy 
iqtisodning ziddiyatligi va noizchilligini oldindan belgilab qo‘ygan edi, uning rivoji 
bir necha bosqichni o‘z ichiga oladi. Avvali insonparvarlik, so‘ngra esa xayr-ehson 
maktabi shakllandi. Agar birinchi maktab hali kapitalizmdan voz kechishni orzu 

---

 
41 
qilgan, uni chetlab qo‘yishga intilgan, proletariatning kulfatlari xususida astoydil 
kuyungan bo‘lsa, ikkinchi maktab kapitilizmni isloh qilish loyihasini ilgari surib, 
hammani o‘rta xollarga aylantirmoqchi bo‘lgan, u «kichik kapitalizm» tarafdori edi.