L. A. Djalilova

Xitoy va Tayvan. Xitoy, 1920-yillardan boshlab Olimpiya harakatida ishtirok clib keJgan. Xalqaro Olimpiya Qo‘mitasining birinchi a'zosi sifatida 1922-yili saylangan va Xalqaro Oliinpiya Qo'mitasi Xitoyning Milliy Olimpiva qo‘mitasini tan olgan. Kommunistik revolutsiyadan kcyin ko'pchiJik miJJatchilar, jumJadan Milliy Olimpiya qo'mitasining ayrim ishtirokchilari Formozaga (Tayvan) qochib ketishgan, jlekin Milliy Olimpiya qo'mitasi tan oJinishini saqlab qolgan. KeyinchaJik. Ky'veri Brcndcj VJiJliy Olimpiya qo‘mitasi ntanzili o'zgartirganligini tasdiqlagan xolos. Lekin keyinchaiik iord Killanin (Xaiqaro Oiimpiya Qo'mitasining prezidenti 1972-1980 y.y.) Lozannada manzilni bunday o'zgartirilgani
to'g'risida iz ham yo'qligini xabar Ijergan.
Xitoy Xalq Respublikasi (XXR) 1952-yilda Xalqaro Olimpiya Qo'mitasiga “Umumxitoy sport komissiyasi”ni tashkil qilganligi to‘g‘risida xabar bergan va Milliy Olimpiya qo'initasi sifatida tan oJimshini so'ragan. Tayvan ham tan olinishi va )952-yilgi 0‘yinlarga taklif qilinishi uchun kurashgan. Bu, Xalqaro Olimpiya Qo'mitasini yana qiyin ahvolga solgan. U, Xitoy Milliy Olimpiya qo'mitasini tan olish masalasini ko'rib chiqishidan oldin, ikkala jamoalarni ham qabul qilishga qaror qilgan. Ushbu, diplomatik pragmatizmga qarantasdan. Xitoy jamoasi 0‘yinlarga jo'nab ketganiga qaramay, Tayvan past ketishni xohlamagan va ular. o'yinlarda ishtirok etish uchun Xelsinkiga kech kelishgan.
Xalqaro Olimpiya Qo'niitasi 1954-yilda XXR hamda Tayvan Milliv Olimpiya qo‘mitalarini tan olgan. Xitoyning qo'mitasi "Xitoy Respublikasining Olimpiya qo'mitasi” sifatida mavjud Jro'lgan (1985- yilda Xitoy Xalq Respublikasining Olimpiya qo‘mitasiga o'zgartirilgan). Formoza qo'mitasi “Xitoyning Olimpiya qo'mitasi” nornini saqlab qoigan. Xalqaro Olimpiya Qo'mitasi hududlarni mantlakatlar sifatida emas. balki Milliy Olimpiya qo'mitalari nazorati ostida tan olishini xabar qilgan.
Xalqaro Olimpiya Qo‘mitasi 1956-yili, bir tomondan. ikkita nemis mamJakatlarini hitta jamoa larkibiga kirishga muvaffaqiyatli


^,J"Aihn Homc, Gany Whunnd l ndcrstanding ihc Otympics. Routledgc Tavlor-tiancis Oiuup
London and Ncw York 2012 - 120 p


379

ishontirgan, boshqa tomondan esa, Xitoy hainda Fonnoza Miliiy Olimpiya qo‘mitalarini tan olishga rozi bo‘lgan.

Bu safar, Xitoy e'tiroz bildirgan va 1956-yilgi o'yinlarda ishtirok etmagan. 1947-yili saylangan Xalqaro Olimpiya Qo'milasining uchinchi a'zosi 1956-yilning boshida Formozaning Milliv Olimpiya qo'mitasini safdan chiqarishni talab qilgan. Brandej buni e^?tiborsiz qoldirgan. Keyinchalik, shu yili XXR norozilik belgisi sifatida Mclbumni tashlab chiqib ketgan va 1958-yili Olimpiya harakatidan hamda barcha Xalqaro federatsiyalar tarkibidan chiqqan. Nisbatan ochiqlik (“Yuzta gullar ochilsin”) davridan keyin Xitoy ancha qattiq mafkuraviy pozitsiya ("Katta sakrash") va Ey'veri Brandejni qoralashi va Xalqaro Olimpiya Qo'mitasidan chiqishi orqali ‘•imperialistik” tashkilotlardan izolatsiyalanish davriga kirgan. Xalqaro Olimpiya Qo‘mitasining xitoylik a'zosi Shou Ti-Tung iste'foga chiqqan.
XOQ Formoza qo'mitasi Xitoy vakili boiishga da'vogarlikni davom ettirishi mumkin cmasligini, lekin u. amalda boshqaradigan hududni aks etuvchi nomni tanlashi orqali takroran ariza berishi kerakligini aytishi bilan masalani hal qilishga uringan. Bu, ancha mo'tadil taklif AQSH da katta bahsga sabab boMgan, u yerda. Formozani chiqarib tashlagan (yolg'on) vakil sifatida Brendej kuchli tanqidga uchragan. Formoza MOQ 1960-yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan tan olinishiga mos ravishda Xitoy Respublikasi sifatida ma'lum bo'lishini taklif qilgan. XOQ ushbu nomni qabul qilgan, lekin ular, Riindagi musobaqalarda Formoza sifatida musobaqalarda ishtirok etishini talab qilgan. Jamoa, “Formoza” deb yozilgan bayroqni ko‘tarib o‘tgan. lekin “Norozilik ostida” degan yozuvi bor plakatni ko'tarishgan.
Xalqaro Olimpiya Qo‘mitasi 1968-yili “Xitoy Respublikasi Olimpiya qo‘mitasi” degan nomni tasdiqladi. Amcrikaning tashqi siyosati 1970-yiIlarda Xitoy bilan munosabatlami tiklash yo'lidan borgan va 1972-yili Prezident Nikson Xitoyga tashrif buyurgan. BMT 1971-vili XXR ni tan olgan. lekin Formoza/Tayvanni ro‘yxatdan chiqargan va uni Xavfsizlik Kengashidagi o'mini Xitoyga bergan. XOQ agarda Xitoy, Olimpiya qoidalarini va Tayvanni davom etayotgan ishtirokini qayta qabul qilinishi to'gTisida qaror qabul qilgan.¹²¹


John Home, Garry W'hannel IJndcrslanding Ihe Olympics. Routledge. Taylor-Francis Group
London and Nc\v York. 2012. - 120 p


Of\




}950-yillarning o'rtasidan boshlab, XOQda milliy kurashlarni boshqarish masalalarida katta qiyinchiliklar yuzaga keldi va 1956-yili sharpant'e va Buassonadaning so'zlari bilan aylganda, ”og‘ir bulutlar Olimpiya osmonida paydo boidi”.
Bu, dramatik siyosiy hodisalar yili boidi: Jazoiming mustaqilligi uchun urushning eskalalsiya qiiinishi CI954-I962 y.y.), mahalliy liberal rejimni yo'qotish uchun Budapeshtdagi Rossiya tanklari, Angliya va Fransiyani polkovnik Nasser tomonidan Suvaysh kanalini millivlashtirilishiga javoban Misrga hujum qilishi. Ispaniya, Gollandiva, Italiya, Shvevsarila, Iroq va Misr o'yinlarda ishtirok etinasliklarini e'lon qilishdi. Msroil armiyasini safarbar qilih, uch kishidan iborat ramziy delegatsiyani yubordi. Vengriya bilan SSSR o'rtasidagi suv polosi bo‘yicha o‘yin match-revanshga aylandi va ayrim guvohlaming so‘ziga qaraganda, suv qonga bo‘yalgan. Milliy kurashning ushbu fonida bitta ijobiy intematsionalistik hodisa ro‘y bergan - yopilish marosimida, xuddi ochilish marosimidagi kabi jamolar tarkibida o‘tishning o‘miga 4000 nafar ishtirokchilaming 500 nafar vakillari “yagona tantanali yurish bilan o'tdilar” .
Shimoliv Koreya 1964-yili jamoa tarkibiga kirishga intilgan. lekin XOQ birlashgan Koreya jamoasi bo'lishini talab qilgan. Shimoliy Koreya bunga rozi bo‘Igan, lekin Janub rad etgan. Shunda, XOQ bu holatda shimoliy Koreyani o‘yinlarda ishtirok etishiga mxsat berishini aytgan. Janub qarshilik ko‘rsatishni to‘xtatmaganligi sababli, Shimoliy Koreya o‘yinlarga alohida jamoa sifatida qatnashgan. Xalqaro Olimpiya Qo'mitasi nafaqat boshqa joyda qabul qilingan siyosiy qarorni bartaraf qiigan, balki intervensionizmning faol tarafdori boiganligini taxmin qilish mumkin. Shunga qaramasdan, u, yuqori tamoyillarga mos ravishdagina yoki aniq konstilutsion tamoyilga bogiiq ravishda emas, balki ko'proq ma'lum holatlarga pragmatik javob bergan.¹²-
Falastin, Isroil va Yaqin Sharq. Falastinliklar musobaqalarda ''mandatli” hudud sifatida Buyuk Britaniyaning bayrog'i ostida ishtirok etishlariga qaramasdan, Ikkinchi jahon urushiga qadar, ulaming Olimpiya qo'mitasi mavjud bo'lgan. Shunday qilib, Falastin J948-yilgi o‘yinlarga taklif qilingan. BMT Falastinni bo'Iinishini tavsiya qilgan va 1947-yili Isroil davlati tashkil qilingan. Falastin


^1,1 .lohn Home, Gam Whtnnel. Gnderstanding thc Olympics Roulledge Taylot-Francis Group
London and New York 2012 - 121 p


381




Milliy Olimpiya qo‘mitasi Isroilning Olimpiya qo‘mitasi bo'lib qoldi va uning niyati ayrim Arab mamlakatlari "Sionistlar" bayrog'iga qarshi bo*lsa ham, o'yinlarda Isroil bayrog'i ostida ishtirok etish bo'Igan.
Xalqaro Olimpiya Qo‘mitasi boykot xavfi ostida yana bir inarta qisqa muddatli pragmatik qaror qabul qilgan va Isroilni qonuniy huquqqa ega emas deb e'lon qilgan. Uning ta'kidlashicha. dastlabki Olimpiya qo‘mitasi “Falastin” milliy nomi ostida tan olinganligi va mazkur Falastin qo'mitasi yo‘q boMganligi tufayli. bundan tashqari “Isroil” tan olinishini so‘rmaganligi sababli. u, o‘yinlarda ishtirok etish huquqiga cga bo'lmagan.
Shundan so‘ng lsroilning yangi Milliy Olimpiya Qo'mitasi tomonidan rasman tan olingan va isroillik jamoa 1952-yili Xelsinkidagi Olimpiadada ishtirok etgan. Melbumdagi o‘yinlarga yettita mamlakat boykot eMon qilgan: Ispaniya, Shveysariya va Niderlandiya Sovet Ittifoqi armiyasini Vengriyaga kiritilishiga; Livan, Misr va Iroq Isroilni Sinayga va Gaza Scktoriga bosib kirishiga qarshi chiqishi tufayli.
Falastin 1986-yilda Osiyoning Olimpiya kengashiga a'zolikka qabul qilingan va 1993-yilda Xalqaro Olimpiya Qo‘mitasi Falastinni Olimpiya maqsadlaridagi mamlakat sifatida tan olgan. Ushbu ikkala hodisalar Isroilda va butun dunyo sionistlarida g‘azablanish reaksiyasini chaqirgan. Isroil 1996-yilda siyosiy urush olib borishi bilan Xalqaro Olimpiya Qo'mitasini “Falastin” nomini qo‘llashni man etilishiga uringan va uning o‘miga “Falastin ma'muriyati, Falastin avtonomiyasi yoki Falastin delegatsiyasi” nomlarini taklif qilgan. Falastinlik jamoalar 1996-yilgi Olimpiadada ishtirok etishgan. Endryu Yang tomonidan 1996-yilda tashkil qilingan qabulda Isroil va Falastin Olimpiya delegatlari yarashishgan. Tabriklar bilan almashgan Isroil va Falastin Olimpiya delegatsiyalari jahon OAV Iari tomonidan keng yoritilgan.¹²-'
Falastin Ozodlik Tashkilotining yetakchisi Yosir Arofat 2004- yilda falastinliklar 2004-yilgi Olimpiya o‘yinlari vaqtida tinchlik shartlariga rioya qilishlarini e'lon qilgan. 2004-yilning noyabr oyida Arofatning oMimidan keyin va Falastinda XAMAS hokimiyatining,


^mJohn Horne. Ganry Whannel l Indeistanding the 01vmpii. < Routledge Taylor-Francis Oroup.
London and New York 2012 - 121 p.


382

Isroilda esa o'ng qanotning kuchayishi bilan munosabatlar ancha mustahkamlandi.

“Aparteid va Janubiy Afrika". «Madaniy boykot» Janubiy Afrikaning apartcid rejimini izolatsiya qilinishida va jamoatchilik tomonidan qoralanishida sezilarli rol o'ynagan. Janubiy Afrikani sport boykot qilishi yuqori turgan. bu muammoga birinchi darajali e'tibor qaratilgan va boykotni hoshqa hududlarga kengaytirilishi rag'batlantirilgan. Bu ham kompaniyani o'tkazuvchi shaxslardan, tashkilotlar va mamlakatlardanimaqsadga yo'naltirilgan kuchni talab qilgan. Shuni ta'kidlash mumkipki, Xalqaro Olimpiya Qo'mitasi sport boykotining yetakchi kuchi boMgan.
Janubiy Afrika birinchi marta 1908-yilgi musobaqalarda ishtirok etgan va shundan buyon, o'z jamoasini har bir o‘yinga jo'natgan.
Qora tanli ishtirokchilar to'liq oq tanli Olimpiya qo'milasi tomonidan hech qachon tanlanmagan. Bu 1950-yillarda afrikalik ishtirokchilari bo'lmagan Xalqaro OJimpiya Qo'mitasi uchun muammo bo'lmagan. Faqatgina 1959-yili Xalqaro Olimpiya Qo'mitasida Sovet Ittifoqi vakili Aleksey Romanov boshchiligida kompanivaning o'tkazilishi boshlangan.
Janubiy Afrika 1961-yiIda respublika bo'ldi va segregatsiyani o'tkazadigan qo'shimcha qonunlami kirita boshlagan. 1963-yilda Xalqaro Olimpiya Qo'mitasi Afrikaning Milliy Oliinpiya qo'mitasi bilan uchrashgan, lekin 1964-yilgi o'yinlarga Janubiy Afrikaga taklifnomaiar yuborilmagan. Xalqaro Olimpiya Qo'mitasi Janubiy Afrikaning Milliy Olimpiya qo'mitasi irqiy diskriminatsiyaga qarshi barcha eshitadigan xabar bilan chiqishi kerakligini talab qilgan va javob bo'imaganidan keyin. ularning sportchilari 1964-yilgi o'yinlardan chiqarib yuborilgan. Diplomatik hujumga nishatan qarshi harakat va ayrim yetarlicha noaniq va mantiqsiz kelishtiruvchi harakatlar Xalqaro Olimpiya Qo'mitasi tarafdorlarini jipslashishiga olib keldi. Janubiy Afrika Xalqaro Olimpiya Qo'mitasidan 1968-yilgi Olimpiya o'yinlariga taklifnoma oldi. Lekin Afrikadagi sporining Yuqori kengashi (BCCA) va Janubiy Afrikaning irqchiligi bo'lmagan Olimpiya qo'mitasi (SANROC) Qora Afrika mamlakatlarining va AQSH da Garri Edvards boshchiligidagi qora tanlilarning teng huquqli boMishi uchtin kurashchilaming qo‘llab-quv vatlashi bunga tjarshi bo'lgan.


383




Taxminan 40 ta mamlakatlardan keladigan boykot xavtl Xalqaro Olimpiya Qo'mitasini Janubiy Afrikani ishtirok etishini man qilishga rrstjbur qildi. Janubiy Afrika tomonidan Xalqaro Olimpiya Qo'mitasini o‘zining ichki ishlariga aralashmasligini so'rab kibor bilan bergan javobi, Xalqaro Olimpiya Qo'mitasi tomonidan berilgan qo‘llab-quwatlashni yo'qotilishiga olib keldi va 1970-yili Janubiy Afrika tashkilotdan chiqarib tashlandi.
Xalqaro Olimpiya Qo'mitasi, 1960-yillaming boshida Afrikaning Milliy Olimpiya qo'mitasidan sportda aparteid mavjud emasligi yoki ildizi bilan yo'qotilishi to'g'risida xabami kutgan. Janubiy Afrikaning Milliy Olimpiya qo'mitasi (SANOC). Janubiy Afrika hukumatiga ochiq qarshi chiqishga qobilivatli emas yoki xohlamaydigandek ko'rinadi va shu tarzda, Janubiy Afrika 1964-yilgi o'yinlarga taklifnoma olmagan.
Xalqaro Olimpiya Qo'mitasida ko'pchilik irqchilikka qarshi yurish ishtirokchilari bo'lmasa ham tashkilot Janubiy Afrikani noqonuniy deb e'lon qilgan strukturalaming biri sifatida ish olib borgan. Olimpiya o'yinlarining ortib borayotgan ramziy hokimiyati to'g'risida butun bir tarix gapiradi va boykotlar. siyosiy qarshiliklar davri bo‘lishini oldindan aytadi. 1966-yilda VSSA tashkil qilingan bo'lib, u, Janubiy Afrikaga qarshi kompaniyani olib borish uchun varatilgan. SANOCning. jumladan Olimpiya o‘yinlaridagi aralash jamoaning ayrim kompromiss lakliflari, ularni takroran o'yinlarga qo'yilishiga Xalqaro Olimpiva Qo‘mitasini ishontirishgan. Bu. Milliy Olimpiya qo‘milalarida va boshqa tashkilotlarda jo'shqin rcaksiyani chaqirgan, ko'pchilik mamlakatlar va shaxslar bovkot qilish xavfini solishgan. ^,;M
Xalqaro Olimpiya Qo'mitasi Janubiy Afrikani ishtirok etishdan chetlashtirish uchun nufuzni qutqaradigan formulani yaratilishiga jalb qilingan. Xaiqaro Olimpiya Qo'mitasi yigirmanchi asrda hal qilishi kerak bo'lgan murakkab masalalarni hisobga olgan holda. harakatda parchalanish yoki muvaffaqiyatsizlik hech qachon boimaganligi ancha darajadagi yutuq hisoblanadi. Bu, Yevropa zodagonlari ta siri ostida bo'lgan Xalqaro Olimpiya Qo'mitasining o'ziga xos strukturasi tufayli bo'lishi mumkin. uni qudratli mamlakatlarning hokini sinfiga yaqinligi, ayrim paytiarda, diplomatiyaning altemativ shakli sifatida


“* John Horne, Gam Whannel. rndetstanding tlie Olympics. Routledgc Taylor-Francis Group
I xuui<'n and New York. 2012,- 123 p


384

funksiya qilishiga inikon bergan. Bunda, ushbu la'sir Ci'arbiy Yevropa biian chegaralanmagan.

Yevropaning bo'linishi va sharqda kommunistik davlatlarning paydo bo'lishidan keyin, Xalqaro Olimpiya Qo'mitasi _C‘z mamlakatlarida ta'sir ko'rsatishga ega bir'lgan sharqiy Yevropaning yangi apparatchiJarini qabuJ qiJa olgan. Bunga qaramasdan, 1970- yiliarning o‘rtasiga kelib. aparteid muammosi va “sovuq urush" boykotlar to‘Iqinini chaqirgan bo'lib, ularda televideniya davrida O'yinlaming ramziy kuchi oJdingi vaqtdagiga nisbatan ancha ahamivatli bo'ldi.
Aynan shu davrda, Xuan Antonio Samaranch Xalqaro Olimpiya Qo‘mitasining prezidcnti etib tayinlangan. Samaranch, prezident/ar ichida eng diplomatik bo'lgan. ovining nozik diplomatik tajribasini, oshkora xushmuomalaligining nozik san'atini va shaxsiy bosimini qo'llashi orqali Xalqaro Olimpiya Qo'mitasining hokimiyatini saqlash va oshirishga enshgan". ¹²⁵
Sivosat va Olimpiya o‘yinlari. Olimpiya xartiyasining 51- qoidasida “Olimpiya 0‘yinlarini norozilik. namoyishlar yoki siyosiy, diniy yoki irqiy targ'ibot uchun platforma sifatida qo'llash man etiladi" deb yozilganiga qaramasdan (Xalqaro Olimpiya Qo'mitasi (2007) Olimpiya xartiyasi: 98) zamonaviy Olimpiya harakati urushlar. boykotlar, norozilikiar, ish tashiashlar va hattoki lerroristik aktlarga duch kelmoqda.
Olintpiya o'yinlari jahon televizion hodisasi bo'lib qolganligi tul'ayli, ular ramziy siyosiy chiqishlar uchun oddiy holatga aylandi. 1960-yiJlaming yakunidan boshlab va undan ke\in Olimpiya o'yinlari ikkita asosiy shakldagi ramziy siyosatga jalb qilindi. Bu. obro'li musobaqalarda ishtirok etish. medallarga erishish. o'yinlarning xo'jayini bo'/ish hamda u/arda, boykotning har xil shakliari orqali ishtirok etishdan voz kechish va o'yinlar bunday eng yirik jahon hodisasi bo'lganligi lufayli, o'yinlar imkon bcradigan “platfonnadan foydalanib" ijtimoiy adolatsizlikka qarshi norozilikni ifodalash uchun o'yinlar tomonidan beriladigan reklama-targ*ibot imkoniyatlaridir.
Olimpiya o'yinlari 1968-1984-yilIar davrida ramziy siyosiy musobaqa mujassamlashgan joy bo lib qoldi. O'yinlarning siyosati va asosiy momentlarini afsonalashtirilishi ko'rib chiqiiadi, xalqaro


Hornc Garry Whanncl l indcrslandjnk! thc Olympics KouilcJge Taylof-traius Gioup London and Ncw York 2012 - 124 p


385




munosabatlar va siyosiy iqtisodiyotdagi asosiy uchta an'analarga katta e'tibor qaratiladi: 1960-yilIardan to 1980-yillarga qadar boykotlami e’Ion qilish va siyosiy teatming yuzaga kelishi; milliy rivojlanishga ko'maklashishning ortishi va o‘yinlarni o‘tkazilishi joyiga obro'li siyosat shakli sifatida qiziqishni jalb qilish; neoliberalizm 1980- yillardan boshlab, qanday qilib borgan sari xalqaro siyosiy iqtisodiyotning “sog‘lom mazmuni” boMishi biian Olimpiya o'yinlarining iqtisodiy investitsion imkoniyatlarini ortishi.¹²⁶
Ushbu an’analar tarang holatda bo'ladi va oshirib yuboriladi. masalan, ularning har birini 1984-yilgi Los-Andjelesdagi Yozgi Olimpiya o‘yinlari illyustratsiya qilishi mumkin. Shu vaqtning o“zida, boykotlar va siyosiy teatming (1976, 1980, 1984) sababi bo‘lgan. Meksikadagi 1968-yilgi Olimpiya o‘yinlaridagi “Qoralar hokimiyati” - musht bilan salomlashish kabi hodisalarga boshidan boshlab diqqalni mujassamlashtirgan.
Shunday qilib, 1960-yillardan boshlab, meros va barqarorlik siyosatini rivojlanishini identifikatsiya qilish orqali o‘yinlar siyosatini shakllantirgan xalqaro siyosiy va iqtisodiy kontekstni tadqiq qilish davom ettirilgan.