L. A. Djalilova

Olimpiya dasturi bilan bogMiq masalalar 1907-yil XOQning 7- sessiyasida ilk bor muhokama qilingan va bunda Londonda o'tkaziladigan Olimpiya o‘yinlarining dasturi tasdiqlangan. 1909-yilda XOQning 1 l-scssiyasida olimpiya dasturini tuzish jarayonida Olimpiya o‘yinlari xalqaro sport musobaqa ekanligi va ular tashkilotchi mamlakatlarga qiilay sport musobaqalaridan iborat bo'lishiga e'tibor berish kerakligi ta'kidlangan. 1912-yilda XOQning 15-sessiyasida sport turi 6 ta mamlakatda keng rivojlangan bo'lsa dasturga kiritilishi mumkinligi to‘g‘risida qaror qabul qilingan.
1920-yildan boshlab olimpiya dasturiga sport turlarini kiritish faqat XOQ tomonidan amalga oshirilgan. Sport turlariga qo‘yilgan talablar ham yildan-yilga o'zgarib borgan va qiziqishi kamaygan sport turlari dasturga kiritilmagan.
Xalqaro olimpiya harakati rivojlanishining dastlabki yillarida olimpiya dasturiga faqat sportning havaskor turlari kiritilgan. Shuning uchun 1928-yilda dasturdan tennis chiqarilgan. 1979-yildan esa dastur sport turlarining kontinentlarda keng rivojlanganlik mczonlariga ko'ra tuzilgan. Hozirgi davrda Olimpiya xartiyasiga binoan olimpiya dasturiga XOQ tomonidan tan olingan. yozgi sport turlan erkaklar uchun jahonning 75 ta mamlakatlar va to'rtta kontinentida. ayollar uchun 40 ta mamlakallar va uchta kontinentda keng ommalashgan bo'lishi shart. Qishki Olimpiya o'yinlari dasturiga jahonning 25 ta mamlakatlari va uchta kontinentida keng rivojlangan qishki sport turlari kiritiladi.
Olimpiya o'yinlari dasturiga sport turlarini kiritish va ulami dasturdan chiqarish huquqi faqat Xaiqaai Olimpiya qo'milasiga berilgan. Olimpiya dasturiga oid barcha masalalar XOQ sessiyasi. Ijroiya qo'mitasi tomonidan muhokama qilinadi va tasdiqlanadi. 1968- yilda XOQning 67-sessiyasida olimpiya dasturi bo'yicha doimiy Hay’at tuzilgan. Hay'at olimpiya dasturini tuzish bo'yicha amaliy tavsiyalami tasdiqlagan, dasturning mazmuni va aniq mezonlarini belgilab bergan.


281

Olimpiya o‘\iniarini tashkil qilish va o'tkazlsh tartibi

Olimpiya xartiyasi bo'yicha Olimpiya o‘yin!ari har 4 yiida bir marta o‘tkaziladi. 1994-yildan boshlab yozgi va qishki olimpiya o'yinlarining orasidagi farq ikki yilni tashkil qiladi. Yozgi olimpiya o‘yinlari 16 kun va qishki olimpiya o'yinlari 12 kun davom etadi.
Olimpiva o'yinlari planetar ahamiyatga ega bayram bo‘lib, ularni yuqori saviyada tashkil qilish va o‘tkazish har bir mamlakat uchun katta sharafdir. Olimpiya 0‘yinlarini o'tkazish huquqi XOQ tomonidan tanlangan va tasdiqlangan shaharga beriladi. Nomzod shahariar tomonidan X(X? Ijroiya qo‘mitasiga berilgan talabnomada Olimpiya o'yinlarini o'tkazish vaqti va sanasi ko'rsatiiadi.
Olimpiya o'yinlarini o'tkazish uchun shaharni taniab olish huquqiga faqat XOQ egadir. Shahar nomzodi niamlakat emas, shaharning nomidan tavsiva qilinadi. Nomzod shahar hokimiyatining talabnomasi nwkur mamlakatning hukumati va miiliy olimpiya qo'mitasi tonionidan ma'qullangan boiishi kerak. Bunda milliy olimpiya qo‘mitasi shaharning o‘z zimmasiga olgan barcha majburiyatiari uchun mas'ul tashkilot hisoblanadi.
XOQ Ijroiya qo'mitasi tomonidan “Nomzod shaharlar uchun shartlar" ishlab chiqilgan boiib, har bir nomzod shahar ushbu shnrtlarga rioya qilishi to‘g‘risidagi kafolat hujjatini XOQga yozma ravishda taqdim etishi kerak. Ushbu “Shartlar'da Olimpiya o‘yinlarining Olimpiya Xartiyasi va olimpiya spK)rt lurlari bo'yicha Xalqaro sport federatsiyalarining talablariga muvofiq o'tkazilishi kafolatlangan. Ular xavfsizlikni ta'minlash. moddiy va moliyaviy kafolatlardan iborat. Barcha nomzod shaharlar XOQ sessiyasidan 6 oy oldin Ijroiya qo'mitaga moliyaviv kafolatlarini berishi lozim.
1999-yilda XOQning 110-sessiyasida ikki bosqichdan iborat tanlov qoidalari tasdiqlangan. Tanlovning birinchi bosqichida X(X?ning ma'muriy vakillari va tashqi ekspertlardan tuzilgan ishchi guruh nomzod shaharlardagi asosiy texnik talablami o'rganib. XOQ Ijroiya qo'mitasiga ma'lumotlarni beradi. Ijroiya qo'mita tanlovning birinchi bosqichidan o'tgan nomzod shaharlar ro'yxatini tasdiqlaydi. XOQ ljroiya qo'mitasiga nomzod shaharlar to'g'risida barcha maMumotlar taqdim etilganidan so'ng tanlovning ikkinchi bosqichida XOQning nomzotllarni baholash Hay'ati har bir shaharga tashrif buyuradi. Hay'at tarkibi olimpiya harakatining barcha tashkilotlari XOQ. XSF, MOQ, Xalqaro Paralimpiya qo“mitasi a zolari.


282

rtchilar* ekspertlardan iboral bo'ladi. Nom/.od!arni baholash Mv'ati har bir nom/odni o'rganib chiqib. shahardagi sport ‘nshootlarini tekshirib, nomzod shahar tanlovi o'tka/iladigan scssiyagacha bo'lgan ikki oy muddat ichida har bir nomzod to'gTisidagi yozma hisobotni XOQga K'rishi lozim.

Olimpiya o'yinlarini o'tkazish uchun nomzod shaharlarni ko'rib chiqish jarayoni qo'yidagi asosiy tadbirlardan iborat:

• 
  XOQ va nomzod shaharlarning axborot uchrashuvi;
  
• 
  Nomzodni ko'rib chiqish jarayoni to‘g'risidagi tadbirlami
  

imzolash;

• 
  Nomzod taqdimoti uchun unim: emblemasini yaratish;
  

• XOQ Ijroiva qo'mitasijp nomzod shahar kichik delegatsiyasining taqdimoti. Taqdimot maqsadi - XOQ Ijroiya qo'mitasini nomzod shaharlaming o‘z rahbariyati va boshqaruvi bilan tanishtirishdir;

• 
  XOQga nomzod shaharning o'zi haqidagt maMumotlari bilan birgalikda 150 ming AQSH dollari miqdorida badal puli toManadi. Olimpiya o‘yinlarini o‘tkazish huquqini olmagan nomzod shaharlarga badal puli foizi bilan qaytariladi;
  
• 
  XOQ Ijroiya qo‘mitasi tomonidan nomzod shaharlami tasdiqlash va kelgusida XOQ sessiyasida Olimpiya o'yinlari o'tkaziladigan shahami tanlash;
  
• 
  XOQ sessiyasi tomonidan Olimpiya o'yinlari o'tkaziladigan shahami tanlash.
  

Olimpiya o'yinlarini tashkil qilish huquqini olish uchun nomzod shahar sessiyada qatnashayotgan XOQ a'zolarining eng ko'p ovozini to'plashi kerak (ovozlarni yarmi va yana bir ovoz). Agarda ovoz berishning birinchi va keyingi bosqichlarida shaharlaming hech biri talab etilgan ovozlar sonini to'plav olniasa. ulardan eng kam ovoz olgani nomzodlar orasidan chiqariladi va ovoz berishning yangi bosqichi o'lkaziladi.
Olimpiya sportining obro'sini tushirishiga sabab bo'ladigan turli xil qoidabuzarlik va suiiste'moichilik holatlariga yo‘l qo'ymaslik uchun XOQ tomonidan Olimpiya o'yinlarini o'tkazish uchun nomzod shaharlami tanlab olishning asosiy tamoyiilari ishlab chiqilgan. Shu •arzda nomzod shaharlar uchun ma'lumotnoma ishlab chiqilgan bo'lib. uning moddalari nomzodning faylida yoritilishi kerak. Mazkur ma'lumotnomaning mazmunida bu masalalar bo'yicha XOQning


281




bugungi kundagi nuqtayi nazari ifodalangan. Ma'lumotnoma mazmuni 18 ta mavzudan iboral: nomzod shahaming milliy va mintaqaviy tavsifi; huquqiy asoslari; bojxona va immigratsion rasmiyatchiliklar; atrof-muhit himoyasi va meteorologik sharoitlar; moliya; marketing; umumiy sport konsepsiyasi; sport turlari; paralimpiya o'yinlari; olimpiya shaharchasi; tibbiy xizmat va sog'liqni saqlash xizmati; xavfsizlik; joylashtirish; transport; texnologivalar; aloqa va mediaservis xizmati; olimpizm va madaniyat; kafolatlar.
Hozirgi kunda Olimpiya o'yinlarini tashkil qilish katta moddiy xarajatlami va ulkan tayyorgarlik ishlarini talab etadi. Shuning uchun talab etilgan moddiy-texnik bazasi, vositalari va ish tajribasi mavjud bo'Igan shaharlar Olimpiya o'yinlarini tashkil qilish va o'tkazish imkoniyatiga ega. Bunda tashkilotchi shaharga qo'yiladigan talablaming oshishi va ishtirokchilar sonining ko'payishi hisobidan Olimpiya o'yinlarini o'tkazish qiymati ham yildan-yilga o'sib borishini e'tiborga olish zarur.
Olimpiya o'yinlarini tashkil qilish va ularga qadar tayyorgarlik ishlari XOQ tomonidan shahar joylashgan mamlakatning Milliy olimpiya qo'mitasiga topshiriladi. Olimpiya o'yinlariga mezbon bo'ladigan shahar e'lon qilingandan keyin XOQ va MOQ o'rtasida shartnoma tuzilib, bunda tashkilotchi shahaming majburiyatlari bayon etiladi. Shartnoma imzolangandan so'ng 5 oy muddat ichida MOQ Olimpiya o'yinlarining Tashkiliy qo'mitasini tuzishi kerak. Tashkiliy qo'mita ta'sis etilgan kunidan boshlab bevosita XOQ bilan bog'lanib. uning instruksiyasini oladi. Tashkiliy qo'mitasi ymridik shaxs maqomiga ega bo'lishi lozim. Tashkiliy qo'mita tarkibiga jamoat arboblari va mutasaddi rahbarlardan tashqari o'sha mamlakatdan bo'lgan XOQ a'zolari. MOQ prezidenti va bosh kotibi, tashkilotchi shaharning vakili kiritiladi.
Olimpiya o'yinlari tashkiliy qo'mitasi faoliyatining asosiy mazmuni quy idagi ishlardan iborat:
• Olimpiya dasturida har bir sport turi uchun teng sharoitlami hamda olimpiya musobaqalarini XSF qoidalariga muvofiq o'tkazilishini ta'minlash;
■ Olimpiya o'yinlari o'tkaziladigan shahar hamda uning atrofida siyosiy namoyishlar va chiqishlarga yo'I qo'ymaslik;

• 
  Olimpiya 0‘yinlari o‘lkazish uchun sport inshootlarini tanlab
  

olish yoki zaruriyat paydo bo'lsa ulami yaratish. barcha zarur jihozlar bilan ta'minlash; •

• 
  Sportchilar. rasmiy vakillar. vordamchi pcrsonallami joylashtirish;
  
• 
  Tibbiy xizmatni tashkil qilish;
  
• 
  I ransport muammolarmi haf etish;
  
• 
  O'yinlar jarayonini yoritish uchun ommaviy axborot vositalari
  

talablarini qoniqtirish; /
• Olimpiya o‘yinIari o‘fkazishning ajralmas qismi bo'lgan madaniy tadbirlami tashkil qilish;

• 
  Olimpiya o‘yin!ari to"g'risida ikkita rasmiy tillarda yakuniy hisobotni taqdim etish va uni o'yinlardan so‘ng ikki yil mobaynida tarqatish.
  

“Olimpiya o'yinlarini tashkil qilishni kim ta 'minlaytli? Ushhu nuLsalaga ikkita asosiy tashkilotlar - Olimpiya o 'yinlarining Tashkiliy qo'mitasi (OCOG) va Olimpiya o'yinlarini o'tkazish ho'yicha Qo'mita (ODA) jalh qilingan. OCOG o'tkazishni tashkil qilishga jaxob heradi. ODA esa, infrastrukturani ta 'minlashga javobgardir. Keyinchalik, qo'shirncha organ ta'sis qilingan bo'lib, unga, Olimpiya o'vinlari vakunlanganidan keyin olimpiya ohyektlaridan foydalanish yoki ularni ulilizatsiya qilishni tashki/ qilish uchun rnajhuriyat yuklangan. Milliy olimpiya qo 'mitasi - tender jamoasini shakllantirishga ko ‘maklashgan holdu, Olimpiya o ‘yinlarini o'tkazishga talahnomani shakllantiradi, lekin tulahnoma g'olih deh topilganidan keyin. tashkiliy qo 'mitani tuzish zarur ho 'lih, u, Olimpiva o'vinlarini iashkilotchisi ho 'Igan shahur va qahttl qiluvchi mamlakat manfaatlarini himoya qilishi ham /ozim.
Buning sarf-xarajatlari qancha bo 'ladi? Olimpiya o'ymlarini maliyalashtirishni ikki/a tarkihiy qismlarga ajratish qahul qilingan - Oiimpiya o ‘yinlarini o 'tkazish sarf-xarajatlari va ohyektlarni ta ‘minlash sarf-xarajat/ari. Olitnpiya o 'yinlanni o ‘tkazish hudjeti (elevideniya va XOQ homiylarining daromadlari. chiptalarni sotish. mahaUiy homiylik va tovarlar savdo-sotig'ining ulushi ekspluatatsion sarf-xarajutlarni qoplashini oldindan hisoblashgu asoslangan.
Ushbu mahlag 'lar nimu/argu ishlatiladi? Qurilishning hoshlanishidan favquloddagi sarf-xarajatlar fonditting ko 'p qismi foydalanish uchun qojlanilgan yoki assignatsiya qilingcm. Olimpiya




o ‘yinlarini o ‘ikazish ho ‘yicha Qo 'mita layihalarni hoshqaricvchi fiumhni yollaydi. u. o 'z navbatula. subpudratchi quruvchilar bilan ishlarni amalga oshirish ho 'yicha shartnotnalarni tuzadi.
Asosiy vazi/alar quri/ish ntaydonlarmi tavyorlash va asosiy stadionni. stn’ markazini, kattaligi bo'yicha kichikroq bo'lgan bir qator stadionlarni, Olimpiya shaharchasini, axborot-markazini \a iranslatstya markazini qurish hisoblanadi.'^lV
Ushbu sarf-xarajatlar oldingi Olimpiya oyinlarini o'tkazish bo'yicha sarf-xarajatlar bihtn qanday nisbatda bo 'ladi? Har bir OJimpiya o'yinlarj hisob-kilobning xususiy usullariga ega bo'ladi, holutlur bir mamlakatdan boshqasiga qarab o 'zgaradi, vu/uta ayirboshlash kursi va injlatsiyaning farq qiluvchi darajaluri hisob- kitoblarni murakkahlashtiradi. Olimpiya o'yinlari hilan bog'liq ho 'lgan infrastrukturali xarajat/arni kiritilishi yokt olib tashlanishi hir O/impiya o'yinidan boshqasiga qarab variatsiya qiladi. Odatda, hukumatlur aniq sarf-xarajatlarni kamaytirih ko'rsaiishga harakat qilishadi, ayrim sarf-xarajatlar umumiy dav/at hudjetida yashiringanligini ta 'kidlashadi. Shunga qcaramasdan, ikkmehi jahon urushidan hoshlab, inflatsiyadan tashqari, ushbu umumiy sxemadagi ayrim og 'ishlar bilan sarf-xarajatlarning o'sishi kuzatiladi
Monrealdagi 1976-yilgi o ‘yinlaming sarf-xarajatlari nazoratdan chiqih ketgan va asosiy stadionning qurilishi juda qimmutga tushgan. Lo.s-Andjele.sda (1984-yil) fuqarolar shahar hisohidan davlal tomonidcm mnliyala.shliri.shga qarshi ovoz herishganidan keyin Olimpiya o 'yinlarini tashkil qilish uchun mas 'uliyatli ho 'lgan xususiy qo 'mita sarf-xarajatlarni chegara/anishiga nishatan juda katta hosimga nchragan Duning oqihatida. yangi obyektlarga juda kam mahlag' ajratilgan. Shahar tomonidan Olimpiya o'yinlarini o 'tkazishga sarf-xarajatlarga kiritilmagan va shu lufayli sun 'iy larzda pasaytirilgan transporlni. qo nqlashni va hoshqa xizmallarni ta 'minlash ko 'rinishidagi ancha darajadagi qo ‘llah-quvvallash arnalga oshirilgan.
Dunga qarama-qarshi tarzda Pekin uchun sarf-xarajallar infrastrukturaga ho'lgan ancha darajadagi umumiy sarfiami o 'z ichiga olgan, masalan, oldingi Ohmpiya o'yinlarini o'tkazishga kiritilmagan transport loyihalari kiriri/gan. O/impiyu o 'yinlarini
John Homc Garry Whanncl l'ndcistandmg ihc Oivmpics Routlcdgc. Taylor-Francis Group Lnndon and Ncw York 2012 3p

o tkazishga beriladigan arizalar oddiygina berilmaydi, ular. bizning Javrimizda, Xalqaro Olimpiya Qo 'mitasining o 'yinlarni tashkil qilish xohishi inahsuh va ntuhitn katalizator hisoblanadi "

Olimpiva o'yinlarini o'tkazishga arizani berish bu. uzoq muddalli va qimmat turadigan jarayon bo'lih. milliy hukumut tomonidan luim va hududiy hokimiyatlar tomonidan ham hamkorlikni va faol qo llah-quvvutlashni lalub qiladi. Olimpiya o'yinlarini o'tkazish infrastrukluraga katta davlat mablag'larini talah qiladi. Ushbu sarf-xarajatlarni 15 kunlikl tadhirni o'tkazishni tashkil qilish asosidagina asoslash, u. jahofi miqyosida jozibali bo 'lishiga qaramasdan. borgan sari qiyin bo 'lmoqda.
Hukumatlar va siyosiv partiyalarni Olimpiya o 'yinlarining keng qamrovliligi va ommaviy axborot vositalari tomonidan ketig targ'ib qilinishi hamda xalqm, umuman olganda, birlashliruvt-hi va shijoatiga potensial tarzda ijobiy ta 'sir ko 'rsatishi jalb etiladi.
Shaharsozlar. Oltmpiya o 'yinlarini hattoki ariza g 'olib chiqmasa ham slrategik loyihalar uchun - yangi avtomobil va ternir yo 'llar, sanoatning rivojlanishi va uy-joy qardishi uchun moliyalashdrish vositalarini olish sifatida qabul qiladi. Arxitektoriami stadionlar va boshqa binolarni qurlishi uchun moliyalashtirLshni olish imkoni o'ziga jalb qiladi. Quruvchilar va ular bilan bog'liq bo 'igan subpudratchilar virik pudralli ishlarni olish imkonini ko'rishadi. Mahaldy siyosatchilar yangi hog 'lami va sport inshootlarini harpo bo'lishi hamda mahalliy aholitu ish hilan ta'minlanishi imkonini nazarda tutishadi.
AJinudagt lS96-vilgi Olimpiya o'yinlaridan keyingi uchta Olimpiya o'yinlari xaJqaro ko'rgazmalar va savdo yarmarkalariga qo'shimcha sifatida o 'tkazilgan. Faqatgina 1920-yildan keyin ushbu tadbirning ahamiyati orta hordi. Hukunuular Olimpiya o 'yinlarini milliy iftixorni namoyish qilish sifatida idrok qila boshlashdi, hu, 1936-yili "natsistlar" Olimpiya o'yinlarini o'tkazilishi paytida, ayniqsa. ko 'zga tashlandi, ushbu o 'yinlar Germaniyaning nemis millati sifaiidagi usluvorligini va kueh-qudralini namoyish qilishdan


John Home, (iam Whannel IJnderslanding the Olympics Koullcdgc Taylof-l rancii Group
l^omJon and Ncw Yorfc 2012 3p