Kvant nazariyasi uchun 3 daqiqadan

o‘zini tutishiga oid tushunarsiz hodisalar Borni zarracha ham cho‘chitmagan. Kvant 
nazariyasi asosida yotuvchi ehtimoliylik tamoyilining o‘ziyoq Eynshteynni bezdirib 
qo‘ygan edi. U bu borada juda ko‘p mulohaza qilgan va turli konferensiya va 
uchrashuvlar paytida, Borga kvant nazariyasidagi «nuqson»lar va ziddiyatlar 
to‘g‘risidagi o‘z fikrlarini bildirib, kvant nazariyasining xato ekanini ko‘rsatib 
bermoqchi bo‘lgan. Eynshteyn shuningdek Borga qitmir savollar berishni ham xush 
ko‘rgan. Bunday holatlarda Bor odatda Eynshteyn aytgan ziddiyatlar haqida biroz 
o‘yga tolib qolardi. Lekin, keyingi kuni albatta o‘sha ziddiyatning yechimini topib, u 
haqida Eynshteynga tushuntirish beradigan bir dasta hisob-kitoblar bilan kelardi.
 Nils Bor uzoq yillar davomida Kopengagendagi nazariy fizika Institutiga rahbarlik 
qildi va bir vaqtning o‘zida, kvant nazariyasi ustida izchil mashg‘ul bo‘ldi. U 
izlanishlar davomida kvant fizikasining bir necha muhim qonuniyatlarini ochib berdi. 
Chunonchi, kvant zarralarini kuzatish jarayonining o‘zi kuzatish natijasiga so‘zsiz 
ta’sir qilishi haqidagi o‘zaro to‘ldirish tamoyilini bayon qilib berdi. 1931-yilda unga 
Daniya shon-shuhratini olamga taratganligi uchun, Karlsberg saroyiga ko‘chib 
o‘tishni taklif qilishgan. 1940-yil o‘rtalarida Nils Borga fashistlar Germaniyasining 
antisemitizm tahdidi xavf sola boshladi. Chunki Borning onasi yahudiy ayol bo‘lgan. 
Natijada, Bor jonini qutqarish maqsadida avval Angliyaga, so‘ngra AQSHga 
qochishga majbur bo‘lgan.

---

Korpuskulyar-to‘lqin dualizmi 
1905-yilda 
Eynshteyn 
fotoelektr 
effektini 
tushuntirib 
berar 
ekan, 
yorug‘lik 
metalldan 
elektronlarni 
urib 
chiqarib 
yuboradigan 
zarrachalardan tashkil topgan degan taxminni ilgari 
surdi. U ushbu yorug‘lik zarrachalari, avvalroq Plank 
bayon qilgan energiya kvantlari bilan bog‘liq ekanini 
ham fahmlagan. Lekin, yorug‘likning zarracha tabiati 
haqidagi g‘oyaning o‘zi, yorug‘lik xossalari bilan 
bog‘liq boshqa kuzatishlar natijalariga mos kelmas 
edi. Xususan, oq yorug‘likni turli rangdagi nurlar 
dastasiga taqsimlab yuboradigan interferensiya 
hodisasi; hamda, ikkita tirqish orqali o‘tgan yorug‘lik 
ba’zi o‘rinlarda bir-birini so‘ndirib yuborishiga sabab 
bo‘ladigan Difraksiya hodisasi bo‘yicha tajribalar, 
yorug‘likning zarra tabiatini inkor etib, uni to‘lqin 
tabiatiga ega ekanini birlamchi masala qilib qo‘yardi. 
Bu paradoks hatto Eynshteynni ham bezovta qilar edi. 
1923-yilda Lui de Broyl tomonidan, agar yorug‘lik 
bir vaqtning o‘zida ham zarra va ham to‘lqin tabiatini 
namoyon qilayotgan bo‘lsa, unda, boshqa zarralar, 
xususan, elektronlarda ham aynan shu narsa 
kuzatilishi kerakligi haqidagi g‘oyani ilgari surildi. 
Mazkur g‘oyani mahkam tutgan Ervin Shryodinger 
esa elektronlarni atomlardagi to‘lqin sifatida qarab, 
ular orqali nurlantiriladigan yorug‘likning to‘lqin 
uzunligini hisoblab chiqdi. 1927-yilda esa, Jorj Padjet 
Tomson hamda, Klinton Devissonlar, tor yo‘lak 
bo‘ylab yo‘naltirilgan elektronlar oqimi, yupqa 
metall folga yoki kristalldan o‘tish jarayonida 
konsentrik doiralar shaklidagi difraksion tasvir hosil 
qilishini amaliy tajribalar orqali aniqlashdi. Bu orqali 
esa, Devisson va Tomsonlar tomonidan, de Broyl 
g‘oyasi haq ekani isbotlangan.