Kutubxonasi

www.ziyouz.com kutubxonasi 
50
yo‘l qo‘ymasdim: yaqinlashganda tashqariga otilib chiqishga xezlanib, sekingina: 
— Iltimos qilaman, Komron, xonada ko‘rinib-ko‘rinmay turgan teshik qancha bo‘lsa, 
shuncha ikki ko‘z ham bor, buni bilib qo‘yishingiz kerak, — dedim. 
U birdan to‘xtadi. 
— Bu qanday gap, Farida? Biz axir unashilgan kishilarmiz-ku! — dedi. 
Sekin yelkamni qisdim: 
— Aslida ishni shu narsa buzayotibdiku-ya, — dedim. — Bir kun emas, bir kun “Ko‘ri-
shishlaringiz juda boshqacha bo‘lyapti. Kechirasiz, bu yerning maktab ekanligini esdan 
chiqarmang”, qabilida so‘z eshitishni xohlamasangiz... 
Komron oppoq oqarib ketdi va shu kundan boshlab maktabga oyoq bosmay qo‘ydi. 
Bu ishim haqiqatan ham yaxshi emasdi. Lekin boshqa choram bo‘lmasa nima qilay? 
Komron oldidan qaytib kelib sinfga kirishim, hamma menga o‘girilib qarashi yuragimni 
ezmay qolmasdi. 
Nima deyayotgan edim? Ha, doktorning qizi dam olish kunlarining birida qaytib kelib: 
— Komronbey Yevropaga ketarmish, shundaymi? — deb so‘radi. 
Men nima deyishimni bilmay shoshib qoldim. 
— Qaerdan eshitding? — dedim. 
— Otamdan, Madriddagi amakisi chaqirtiribdi.   
“Qaydam” deyishni g‘ururim ko‘tarmadi. 
— Ha, shunday bir niyati bor, picha sayohat qilib kelmoqchi edi, — dedim.  
— Sayohat nimasi, elchixonaga sekretar bo‘larmish-ku. 
— Vaqtincha. 
Suhbatni shu yerda bo‘lib tarqaldik. Dugonamning otasi chorbog‘imizdan oyog‘i uzil-
magan bir kishi edi. Shuning uchun bu gapning to‘g‘riligiga shubha qilmadim. Lekin bu 
narsani menga bildirishmaganiga hayron bo‘ldim. Kunlarni hisobladim. Chorbog‘dan xa-
bar olmaganimga yigirma kun bo‘libdi. 
O‘sha kechasi faqat shu narsani o‘ylab chiqdim. Komronga qilgan bema’ni sitamlarim 
uchun achinar, shunchalik muhim bir narsani menga aytmaganini o‘ylab, yuragimdan 
ezilar edim. Harholda biz bir-birimiz bilan bog‘langan kishilar edik. 
Ertasiga payshanba edi. Havo ochiq bo‘lgani uchun tushdan keyin aylangani chiqishi-
miz kerak. Lekin ichim pishib qiynala boshladim. Shunday ezguvchi o‘ylar bilan yana bir 
kunni o‘tkazish fikri meni qo‘quvga soldi. 
Mudiraning oldiga bordim-da, xolamning betobligini aytib, ruxsat so‘radim. 
Xudodan aylanay, shu kuni murabbiyalardan biri Qartolga ketayotgan ekan. Erenko‘y 
stantsiyasigacha birga ketish sharti bilan mudira iltimosimni qondirdi.  
Qo‘limda bitta kichkina chamadoncha bilan chorboqqa kirib borganimda qorong‘i tu-
shay deb qolgan edi.  
Eshikda meni chorbog‘ iti kutib oldi. Bu qari it nihoyatda ochko‘z, yopishqoq edi. 
Cho‘ntagimda hamisha, yaxshimi-yomonmi bir narsa borligini bilgani uchun yo‘limni 
to‘sar, oldingi oyoqlariga turib olib tisarilib borar, menga yopishishga urinardi. Komron-
ning ham daraxtlar oralab men tomon kelayotganini ko‘rdimu, darrov cho‘kkalandim. It 
egnimni kir qilmasin, deb iflos oyoqlaridan ushlab turdim. 
U so‘loqmon og‘zini uliyotgaday ochib, tilini osiltirar, men esam burnidan qisardim. 
Xullas, o‘rtamizda o‘yinga, talashmaga o‘xshash bir narsa borar edi.  
Komronni faqat yonimga kelgandagina ko‘rgan kishiday: 
— Buning kulishiga qarang, — dedim. — Og‘zi muncha katta-ya, timsohnikiga o‘xsha-
maydimi? 
U lablarida zaharxanda tabassum bilan menga qarab turardi. 
Itni qo‘yib yuborib etaklarimni qoqdim. Qo‘llarimni ro‘molcham bilan artganimdan 

Choliqushi (roman). Rashod Nuri Guntekin 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
51
so‘ng birini bo‘lamga uzatdim. 
— Bonjur,* Komron, xolam qalay? Ahvoli og‘ir emasdir, inshoolloh... 
U xiyol taajjubga tushib: 
— Oyimmi? — deb so‘radi. — Oyim soppa-sog‘. Kasal deb eshitdingmi? 
— Ha, kasal deb eshitdim, xavotir oldim: yakshanbani kutmay so‘rab keldim. 
— Senga kim aytdi? 
Yana bitta yolg‘on gap topishga fursat qolmagani uchun: 
— Doktorning qizi, — dedim. 
— O‘sha shunday dedimi? 
— Ha, gaplashib turgan edik, so‘z orasida: “Otamni sizlarnikiga chaqirtirishibdi, xolan-
giz betob shekilli”, — dedi. 
Komron hayron bo‘lib qoldi. 
— Yanglishgan. Doktor keyingi kunlarda oyimni ham, boshqani ham ko‘rgani kelgani 
yo‘q. 
Bu qaltis gapni uzoq cho‘zib o‘tirmadim. 
— Xayriyat, juda yomon tashvish qilayotgan edim, — dedim. — Ular ichkarida bo‘lsa-
lar kerak, albatta?.. 
Chamadonimni yerdan olib yurmoqchi bo‘lgan edim, Komron qo‘limdan ushladi. 
— Nega shoshasan, Farida? Hamisha mendan qochasan, — dedi. 
— Nega endi? — dedim. — Tufligim siqyapti-da... Innaykeyin, ichkariga birga kirmay-
mizmi axir? 
— Birga kiramiz, lekin u yerda, hoynahoy, hamma bilan gaplashishga majbur bo‘la-
miz. Holbuki, sen bilan yolg‘iz gaplashmoqchi edim. 
Hayajonimni yashirish uchun hazil-mutoyiba qilib: 
— Ixtiyoringiz, — dedim. 
— Mersi. Unday bo‘lsa, agar xohlasang, hech kimga ko‘rinish bermay hovlida bir oz 
aylanaylik. 
Qochib ketishimdan qo‘rqayotganday, qo‘limni qo‘yib yubormas edi. Chamadonchamni 
qo‘liga oldi. Yonma-yon yurib ketdik. Bir-birimizga unashilganimizdan beri birinchi marta 
yonma-yon... 
Yangi tutilgan qush yuragi qanday potirlasa, meniki ham shunday potirladi. Shunday-
ki, qo‘limni qo‘yib yuborganida ham qochishga qurbim yetmasmidi deb o‘ylayman. 
Bir-birimizga bir og‘iz ham so‘z aytmay hovlining to‘riga bordik. Komron o‘ylaganim-
dan ortiq xafa, ezgin ko‘rinardi. Bu uch oy ichida nimalar bo‘lganini, oramizda qanday 
o‘zgarish yuz berganini bilmayman. Faqat hozir uning oldida o‘zimni aybdor deb hisob-
lar, shu damgacha qilgan yovvoyiligim uchun pushaymon bo‘lar edim. 
Qish o‘rtasi bo‘lsa ham go‘zal, jimjit oqshom edi.  Atrofimizdagi quruq tog‘ tepalari ol-
tin marjon kabi tovlanardi. Menda Komronga nisbatan uyg‘ongan maylda bu manzara-
ning ham hissasi bormidi, bilmayman. 
Shu dam uning ko‘nglini oladigan biron so‘z topish istagi qalbimning yondiruvchi 
ehtiyojiga aylandi. Lekin miyamga hech narsa kelmas edi. 
Endi orqaga qaytishdan boshqa choramiz qolmagandan keyin Komron: 
— Shu yerda bir oz o‘tirsak qalay bo‘lar ekan, Farida? — dedi. 
— Ixtiyor senda, — dedim. 
Unashilganimizdan keyin uni birinchi marta sensirashim edi. 
Komron shimiga ham parvo qilmay o‘sha yerdagi bir tosh ustiga o‘tirdi. Men darrov 
qo‘lidan ushlab turg‘izdim. 
— Sen noziksan, quruq yerga o‘tirma, — dedim-u, ustimdagi ko‘k paltoni yechib tagi-
ga soldim. 

Choliqushi (roman). Rashod Nuri Guntekin 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
52
Komron ko‘zlariga ishonmas edi. 
— Nima qilyapsan, Farida? — dedi. 
— Tag‘in og‘rib-netib qolmagin, — dedim. — Mundog‘ o‘ylab ko‘rsam, seni asrash 
bunday keyin mening burchim ekan. 
Bo‘lam bu safar ham quloqlariga ishonmadi shekilli: 
— Nimalar deyapsan, Farida? — dedi. — Shu so‘zlarni sen aytyapsanmi? Unashilgani-
mizdan keyin sendan eshitgan eng shirin so‘zim. 
Boshimni engashtirib, jim turdim. 
Komron paltomni qo‘liga oldi. Silayotganday bir harakat bilan yenglariga, yoqasiga, 
tugmalariga tegar edi. 
— Senga bir oz sitam qilish niyatida edim, Farida. Endi fikrimdan qaytdim, — dedi. 
Ko‘zimni yerdan olmasdan: 
— Senga hech yomonlik qilganim yo‘q edi-ku, — dedim. 
U meni yana yovvoyi qilib qo‘yishdan qo‘rqayotganday, yonimga yaqinlashishdan be-
zillab: 
— Fikrimcha, qilding, Farida, — dedi, — hatto ziyoda qilding. Unashilgan kishisini shu-
naqa oyoqosti qiladilarmi? Ko‘nglimga yomon gaplar keldi. Qaydam, Mujgon yanglishgan 
emasmikan? 
Nochor kuldim. Komron ajablanib sababini so‘radi. 
Dastlab javob bergim kelmadi. U qo‘ymagandan keyin esa ko‘zlarimni olib qochib: 
— Mujgon yanglishgan bo‘lsa, bunchalik bo‘lmas edik,— dedim. 
— Bunchalik nimasi? Ya’ni unashilganimizmi? 
Ko‘zlarimni yumib turib ikki marta boshimni silkidim. 
— Faridam! 
Kichik bir faryodga o‘xshagan bu ovoz hali-hali quloqlarimda. Ko‘zlarimni ochdim-da, 
uning kattayganday ko‘ringan ko‘zlarida yirik yosh tomchisini ko‘rdim. 
— Meni shu dam shunchalar baxtiyor etdingki, o‘layotganimda ham esimga tushsa 
yig‘layman. Yuzimga bunday boqma. Sen hali juda kichiksan. Iloj yo‘q, sen unday narsa-
larni anglamaysan. Hamma ginalarni unutdim endi. 
Komron bilaklarimdan ushlab turardi. Men ham tortib olmadim, faqat ho‘ngrab yig‘lay 
boshladim. Bu shunday yig‘i ediki, Komron qo‘rqib ketdi. 
Boyagi yo‘l bilan orqaga qaytayotganimizda ham men tez-tez xo‘rsinar, hiqillab yig‘lar 
edim. U ortiq qo‘lini menga tegizishga botinmasdi. Lekin men ko‘ngli jo- yiga tushganini 
sezib, xursand bo‘ldim. 
Chorboqqa yaqinlashganimizda: 
— Sen oldin kir. Men hovuzda yuzimni yaxshilab yuvib olay. Meni shu ahvolda ko‘rish-
sa nima deyishadi?— dedim. 
 
* * * 
Birdan esimga tushganday qilib Komrondan so‘radim: 
— Yevropaga sayohat qilarmishsan, rostmi? 
— Shunday bir fikr bor. To‘g‘risi, meniki ham emas, Madriddagi amakimning xayoli, — 
deb javob berdi. — Qaerdan eshitding? 
Bir oz ikkilanib turganimdan so‘ng: 
— Doktorning qizidan, — dedim. 
— Doktorning qizi senga muncha ko‘p xabarlar yetkazib turar ekan, Farida? 
— ... 
Komron diqqat bilan yuzimga qarab turardi. Qizarib, boshimni o‘girib oldim. 
— Menga qara, oyimning kasalligi ham bahona bo‘lmasin tag‘in? 

Choliqushi (roman). Rashod Nuri Guntekin 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
53
— ... 
— To‘g‘risini ayt, Farida. Shuning uchun kelganmiding? 
Yonimga yaqinlashgan edi. Qo‘llari bilan boshimni silagisi kelar, lekin hurkishimdan, 
yana oramizni buzadigan akslik qilishimdan qo‘rqar edi. Holbuki, men aksincha, unga 
ko‘nika boshlagan edim. Savolini yana bir marta qaytarib aytdi: 
— Taxminim to‘g‘rimi, Farida? 
Komronning nihoyatda xursand bo‘lganini sezib, “ha” ma’nosida boshimni silkitdim. 
— Qanday yaxshi... Kechadan beri toleim shunchalik o‘zgardiki! 
Qo‘llarini men o‘tirgan kursi suyanchiqlariga qo‘yib ustimga egildi. Bu vaziyatda to‘rt 
tomonidan qurshalgan edim. Menga qo‘l tegizmaslik uchun hiyla bilan topilgan usul o‘tir-
gan yerimda meni kirpitikon singari hurpaytirar, yelkalarimni ko‘tarib orqaga chekinar 
edim. Juda yaqin kelib qolgan yuziga boqmaslik uchun ro‘molchamni o‘ynab turib: 
— Amaking nima taklif qilyapti? — deb so‘radim. 
— Bo‘ladiganga o‘xshamaydi. Meni elchixona sekretari qilib olmoqchi. Aniq bir maslagi 
yoki amali bo‘lmagan erkakni erkak emas, deb hisoblaydi. Men, tabiiy, uning fikrini ay-
tyapman. “Kelajakda bir elchixona amaldori bilan Yevropaga ketish balki Faridani ham 
xursand qilar”, deydi. Qaydam, shunga o‘xshash birtalay so‘zlar... 
Suhbat jiddiy tus olgani uchun Komron meni qurshovidan chiqarib qaddini rostladi. 
Men ham darhol o‘rnimdan turdim. 
Suhbatimiz uzilmadi. 
— Bu taklifni nega “bo‘ladigan gap emas” deding? Yevropaga borsang xursand 
bo‘lmaysanmi? 
— Bu tomonini aytayotganim yo‘q. Bundan keyin men ko‘ngliga nima yoqsa qilavera-
digan kishi emasman. Hayotimga aloqasi bo‘lgan har bir narsani sen bilan maslahatla-
shishga majburman. Shunday emasmi? 
— Unday bo‘lsa keta berasan. 
— Demak, Istambuldan ketishimga rozisan, a, Farida? 
— Demak, erkak kishi uchun biron maslak zarur bo‘lsa... 
— Mening o‘rnimda bo‘lsang sen ketarmiding? 
— Ketardim deb o‘ylayman. Buning ustiga sen ham shunday qilishing kerak, deb 
o‘ylayman. 
E’tirof qilishim kerakki, bu so‘zlarni yolg‘iz tilim aytar edi. Dilimda esa o‘sha dam bu-
tunlay boshqa narsani aytmoqda edim. Haqiqatda, meni ham tushunish kerak. “Seni ta-
shlab ketaveraymi?” deguvchiga boshqacha javob berib bo‘ladimi? 
Ikkinchidan, Komron ham bu ayriliqni shu qadar oson qabul qilganimga hayron edi. 
Menga qaramasdan uy ichida bir-ikki odim yurgandan so‘ng qayrilib, boyagi savolni yana 
qaytarib berdi: 
— Demak, amakimning taklifini qabul qilsam, seningcha to‘g‘ri bo‘ladi? 
— Ha. 
Komron tin oldi: 
— Ha, bo‘lmasa o‘ylab ko‘ramiz. Uzil-kesil bir qarorga kelish uchun hali vaqtimiz bor. 
Yuragim yengilgina dukurladi. “O‘ylab ko‘ramiz” degandan keyin yana qanday gap 
bo‘lishi mumkin? 
Odamlar har doim mendan talab qilgan bir og‘irlik bilan so‘z boshladim: 
— Bu ishda yana o‘ylab ko‘radigan narsa borligini sezmayapman. Amakingning taklifi 
ham yomon bo‘lmaydi. 
— Amal degan narsa qisqa bo‘ladimi, Farida? 
— To‘g‘rirog‘i, uzoq ham bo‘lmaydi. Atigi bir, ikki, uch yo to‘rt yildir. Ko‘z ochib-yum-
guncha o‘tib ketadi. Innaykeyin, orada kelib turasan ham... 

Choliqushi (roman). Rashod Nuri Guntekin 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
54
Bir, ikki, uch, to‘rt yilni barmoqlarim bilan shu qadar oson sanardimki... 
 
* * * 
Bir oydan so‘ng Komronni G‘alata limanida kemaga o‘tqazdik. Uni Yevropa sayohatiga 
tashviq etganim uchun qarindoshlarimning hammasi meni tabrik qildi. Faqat Mujgongina 
xursand bo‘lmadi. Taqirdog‘idan menga yozgan xatida: “Yaxshi ish qilmabsan, Farida. 
Rozi bo‘lmasliging kerak edi. Eng yaxshi vaqtlaringizni ayriliqda o‘tkazishdan nima ma’no 
bor? To‘rt yil darrov o‘tib ketadigan vaqtmi?” debdi. 
Lekin bu to‘rt yil Mujgon qo‘rqqanidan ancha tez o‘tdi. 
Komron pensiyaga chiqqan amakisi bilan Istambulga butunlay qaytib kelganda, mak-
tabni bitirib chiqqanimga bir oy bo‘lgan edi. 
Maktabdan chiqish! Men u yerda yashab turgan paytlarimda bu olaqorong‘i binoga 
kaptarxona, deb ot qo‘ygan edim. Qo‘limda yaxshimi-yomonmi bir diplom bilan o‘zimni 
tashqariga otadigan kunimning men uchun qutulish bayrami bo‘lishini aytib yurardim. 
Lekin kunlarning birida kaptarxona eshigi ochilganda, o‘zimni, bo‘yimni birmuncha uzay-
tirgan qora chorshaf, baland poshna tuflilar bilan ko‘chaga chiqqanimda butunlay gangib 
qoldim. Buning ustiga xolam ham chorbog‘da to‘y taraddudini boshlab yubordi. Bu narsa 
meni tamoman shoshirib qo‘ydi. 
Chorbog‘ bo‘yoqchilar, duradgorlar, bichiqchilar va uzoq yerlardan yotadigan bo‘lib 
kelgan qarindoshlar bilan goh to‘lib, goh bo‘shardi. Har kim o‘ziga yarasha biron ish bi-
lan band edi. Ular hozirdan taklifnoma yozish, kamu ko‘stlarni sotib olish uchun bozorga 
qatnash, kiyim tikish bilan mashg‘ul. Men shoshib qolganimdan ishbuzarmonlik qilardim. 
Biron ishga qo‘l urish u yoqda tursin, boshqalarning ishiga xalal beradigan har xil bema-
zagarchiliklar qilardim. Menda so‘nggi telbalik xuruji boshlangan edi. Burungiday 
mehmonlarning bolalarini tevaragimga to‘plab, chorbog‘ni boshimga ko‘tarardim. 
Hamma yerdagi singari oshxonada ham remont, bo‘yoq ishlari borardi. Shuning uchun 
yangi oshpaz qozon-tovoqlarini hovlining to‘riga qurilgan chaylaga ko‘chirib, ovqatni 
ochiqda pishira boshlagan edi. 
Bir kuni kechga yaqin oshpazning chayla oldida varaqi pishirayotganini ko‘rdim. Shu 
on miyamga bitta shaytonlik keldi. 
— Bolalar, — dedim, — sizlar shu bostirmalarning orqasiga o‘tib, bekinib turinglar. To-
vushlaringni chiqarmanglar. Men sizlarga varaqi o‘g‘irlab keltiraman. 
Besh minut ham o‘tar-o‘tmas qo‘limda bir tovoq varaqi bilan kichkina o‘rtoqlarim 
yoniga qaytib keldim. 
Bolalarga tegishlarini berib, hammasini hovlining burchak-burchagiga tarqatib yubor-
ganim va tovoqni bostirmaga berkitib qo‘yganim, xayriyatamki, yaxshi bo‘lgan ekan. Le-
kin bu narsaning oqibatini, oshpaz varaqilarni yo‘qolganini bilgandan so‘ng g‘azabi qay-
nab, zir yugurishini xayolimga keltirmagan edim. 
Bir ozdan so‘ng oshxona chaylasi oldida qiyomat qo‘pti. Oshpaz: “Kim o‘g‘irlagan 
bo‘lsa ham jonini bo‘g‘izidan sug‘urib olaman!” — deb qichqira boshladi. Bolalarning 
yuragi chiqib ketdi. Ular mening so‘zimga ham quloq solishmay qochib berishdi. Qochib, 
shubhasiz, yaxshi qilishdi. Chunki birpasdan keyin oshpaz bizni bilib qoldi-yu, qo‘lidagi 
chovlisini tayoqday silkitib ustimizga bostirib kelaverdi. 
Rasvo odam bolalar orasida kattasi men ekanimni ko‘rdi deguncha ularni qo‘yib, meni 
quvib ketdi. Yugurib kelayotib yo‘lda gursillab yiqilgandan so‘ng battar jahli chiqib ketdi. 
Oshpaz yangi, meni tanimaydi, shuning uchun ahvolim mushkul edi. Qo‘lga tushgu-
day bo‘lsam, o‘zimning kimligimni tushuntirguncha, hech bo‘lmasa ikki marta chovli zar-
bini yeyishim, sharmanda bo‘lishim turgan gap. 
Chorbog‘ tomonga chap berishning iloji bo‘lmagandan keyin chor-nochor ko‘chaga 

Choliqushi (roman). Rashod Nuri Guntekin 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
55
qarab urib ketdim, yo‘l bo‘yi chirqirab, dod solib bordim. 
Xudo o‘zi yorlaqadi-yu, ertalabdan beri ish bilan band bo‘lgan tikuvchi xonim shogirdi 
Dilbar xalfa* bilan hovliga dam olgani chiqib kelayotgan ekan. Yo‘l chetida ularga 
to‘qnash keldim-u “kelyapti!” deb bo‘yinlariga osildim, orqalariga yashirindim. 
Dilbar xalfa oshpaz chovlisiga qo‘llarini ko‘tarib: 
— Bu nimasi, oshpaz, jinni-minni bo‘ldingmi? Axir bu kelin xonim-ku! — deb o‘shqirdi. 
Boshqa payt bo‘lsa, bu so‘z uchun Dilbar xalfani albatta yulib olardim. Lekin shu 
qadar qo‘rqib ketgan edimki, o‘zim ham bilmay unga qo‘shilib: 
— Xudo haqqi, men kelin jonimman, oshpaz! — deya chinqirdim. 
Men bu oshpaz singari jinni, g‘ayri odamni ko‘rgan emasman. Oshpaz Dilbar xalfa bi-
lan tikuvchi xonimning so‘zlariga bir oz ishonmay turdi. “Yo‘q, bunaqa bezori kelin 
bo‘lmaydi. Unday bo‘lsa, menga yangi shim olib berasan. Buni qara, shimning tizzasini 
yirtding!” dedi. 
Bechora yiqilganda burnini ham yara qilib olibdi. Lekin, baraka topkur, burnimni ham 
to‘laysan, deb turib olmadi. 
Yashirib ketishga qilgan harakatlarimga qaramay, bu komediya hammaning qulog‘iga 
yetdi va har gal ovqat ustida menga qarab-qarab qo‘yish odat tusiga kirdi. 
 
* * * 
To‘yga uch kun qolgan edi. Yana har kuni kechki payt o‘sha mash’um hovli eshigida, 
bolalar bilan arqondan sakrashib o‘ynab yurganimda yangi bir hujumga uchradim. Lekin 
bu safargi hujum meni oshpaz qo‘lidan qutqazishga harakat etgan tikuvchi xonimdan 
bo‘ldi.  
O‘ttiz yilchadan beri chorbog‘da kiyim tikib kelgan bu frantsuz xonim oltmish yoshli, 
ko‘zoynakli qari qiz edi. U dunyoning eng nozik, eng shirin muomalali ayollaridan bo‘li-
shiga qaramay, shu oqshom u ham menga olov purkadi: 
— Kechirasiz, madmazel, bir necha kundan keyin sizni madam, deb atay boshlaymiz. 
Shu ishingiz to‘g‘rimi? Kiyimingizni oxirgi marta o‘lchab ko‘rish uchun sizni yarim soat-
dan beri axtaraman-a, — dedi. 
Eng yomoni — Basima xolamning u bilan birga kelgani bo‘ldi. Xo‘mrayib turishidan, 
janjal chiqquday bo‘lsa tikuvchining yonini olishi aniq edi.   
— Pardon, madmazel, shu yerda edim, ko‘p afsus, axtarganingizni bilmabman, — de-
dim. 
Xolam indamay turolmadi. Meni yo‘lga solmoqchi bo‘lganda, har vaqt iyagimdan ush-
lab silar edi, hozir ham shunday qila turib: 
— Aylanay bolam, hozir sening ovozingni, qahqahalaringni birov eshitmasligi kerak-
ku, — dedi. — Uch kundan keyin ham chaqirgan mehmonlarimiz orasida yana shunday 
qilmasayding, deb qo‘rqaman. 
Harvaqt bebosh, qo‘rs ko‘ringanimga qaramay, o‘sha kunlar qorishiq hayajonlar chan-
galida talpingan va erkalanish, muloyim bo‘lish ehtiyoji bilan yurak-bag‘rim ezilib yurgan 
kunlarim edi. 
Iyagimni xolamning qo‘lidan chiqarmay, etagimni barmoqlarim bilan ikki yonidan ush-
ladim-da, yengilgina reverans qilib, tizzalarimni bukdim. 
— Xafa bo‘lmang, xola, — dedim, — ko‘p emas, faqat uch kungina yana tishingizin ti-
shingizga qo‘yib turing. Ana undan keyin siz menga xola emas, boshqa ismli, boshqa si-
fatli kishi bo‘lasiz. Choliqushi xolasiga qilgan sho‘xligini Farida u xonim afandiga qilol-
maydi. Ha, bunga jur’at etolmaydi, ko‘nglingiz to‘q bo‘lsin. 
Xolamning ko‘zlariga yosh chiqdi, betlarimdan cho‘lp-cho‘lp o‘pib: 
— Hamisha onang o‘rnida edim, yana shunday bo‘lib qolaman, Faridam, — dedi. 

Choliqushi (roman). Rashod Nuri Guntekin 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
56
Yurak to‘lqinim shu darajaga yetgan ediki, men ham uni biqinlaridan ushlab azot 
ko‘tardim, yana shu hayajon bilan betlaridan o‘pdim. 
 
* * *  
Mademuazel mayda ikir-chikirlaridan boshqa kamchiligi qolmagan oq ko‘ylagimni 
qo‘liga olganda, qip-qizarib ketganligimni his etdim. Uydagilarni birma-bir silab 
o‘pmoqqa, yolvormoqqa boshladim: 
— Nima bo‘ladi-ya, tashqariga chiqib tursalaringiz. Sizlarning oldingizda kiyolmay-
man. Choliqushini orqasidan uzun etakli ko‘ylakda tovusga o‘xshaganini ko‘z oldilaringiz-
ga bir keltiring. Voy, qanday kulgili-ya! O‘zim ham rosa kulaman-da. — Shu narsa oddiy 
kiyimda bo‘la qolsin, deb har qancha yalinsam ham baribir dardimni hech kimga anglata 
olmadim. 
Mademuazel qo‘lida ko‘ylak bilan oldimga kelganda, bamisoli birov meni tutmoqchi 
bo‘layotgandek, o‘zimni olib qochar, dir-dir titrar edim. 
Tashqaridagilar to‘polon ko‘tarishar, kiramiz deb ichkariga suqilishardi.  
— Biz oz kutinglar, iltimos qilaman, bir minutgina, keyin hammangizni chaqiraman, — 
deb yolvordim. Lekin ular gapimga ishonmasdilar. 
— Aldaydi, yechib tashlagandan keyin chaqiradi, — deb eshik oldida baqirishardi. 
Ana shundan keyin ikki tomon o‘rtasida hayajonli tortishuv ketdi. 
Tashqarida bolalar ham, kattalar ham aralash qichqirishadi, eshikni itarishadi, men 
esam bor kuchim bilan eshikni ichkaridan tortib turdim.  
Supada temir nag‘alli botinkalari bilan yer tepinib: “hujum... hujum... jang...” deb 
qichqirishgan bolalarning ovoziga butun chorbog‘ yugurib keldi. 
Mademuazel tevaragimda parvona bo‘lib: 
— Voy, qo‘yinglar, xudo haqqi, qo‘yinglar, ko‘ylak yirtiladi, — deb chinqirar, lekin ovo-
zini hech kim eshitmasdi. 
Nimayam bo‘ldi-yu, bir zumda to‘polon tiyildi. Eshikka oyoq dupuri yaqinlashib kela-
verdi. Komronning: 
— Och, Farida, menman. Mening kirishimga taqiq yo‘q, tabiiy. Ammo, senga yordam 
qilgani keldim, — deganini eshitdim-u jahlim chiqib gangib qoldim. 
Bu safar: 
— Hamma kirsin, mayli, lekin sen emas. Xudo haqqi, sen ket. Bo‘lmasa, xudo ursin, 
yig‘lab yuboraman,— deb yolvora boshladim. 
Lekin Komron yolvorishlarimga quloq solmadi, eshikni qattiq itarib, ikki qanotini lang 
ochib yubordi. 
Men apil-tapil uyning bir burchiga qochdim-da, qo‘limga kirgan bir paltoga chirmanib 
oldim. 
Mademuazel yorilar darajada edi. 
— Jonimni qoqay, ko‘ylak xarob bo‘ldi, — deb sochlarini yula boshladi. 
Komron paltoni bir uchidan ushladi-da, kulib turib: 
— Yengilganingga tan beraver endi, Farida. Och, ko‘ylagingni ko‘rayin, — dedi. 
Menda na ovoz bor edi va na harakat. 
Bir oz kutgandan keyin yana o‘tina boshladi: 
— Farida, hozir ko‘chadan keldim. Juda charchaganman. Meni ko‘p qiynama. Ko‘yla-
gingni shunchalar ko‘rgim keladiki, o‘jarlik qilaversang, zo‘rlik qilish majburiyatida qola-
man. Menga qara, beshgacha sanayman: bir, ikki, uch, to‘rt, besh. 
Komron iloji boricha kechiktirib aytgan ana shu “besh”dan so‘ng paltoni tortdi-da, 
yuzimni ko‘z yoshlari bilan yuvib o‘tirganimni ko‘rib, yomon ahvolga tushdi, keyin bola-
larni itarib chiqarib, eshikni yopib qo‘ydi. 

Choliqushi (roman). Rashod Nuri Guntekin