Kutubxonashunoslik

6.2. O‘zbekistonda kutubxonachi kadrlar tayyorlash va 
malakasini oshirish 
Insonning jamiyatda tutgan o‘rni ko‘pincha uning mutaxassisligi va 
professional faoliyati bilan aniqlanadi. Mutaxassislik deganda, maxsus 
tayyorgarlik, bilim, qobiliyat va yashash manbai hisoblangan mehnat 
faoliyati tushuniladi.
Kutubxonachilik kasbi alohida kasb, mutaxassislik sifatida XVII-
XVIII asrlarda shakllana boshlandi. Kutubxonachilik kasbining 
mutaxassislik sifatida tan olinishini 1876 yil bilan, ya’ni dunyoda 
birinchi bo‘lib kutubxonachilarning professional birlashmasi - Amerika 
kutubxonachilar assotsiatsiyasi barpo bo‘lishi bilan chambarchas 
bog‘lash mumkin. 
Professional kutubxonachilik bilimlarini o‘qitish 1887 yildan 
boshlab, ya’ni Germaniyada universitet miqyosida kutubxonachilik 
bo‘yicha 
kafedraning, 
AQShda 
esa 
birinchi 
kutubxonachilik 
maktablarining ochilishi bilan boshlangan. 

---

96 
1908 yili Rossiyada kutubxonashunoslik Jamiyati ochildi va uning 
tashabbusi bilan 1910 yili “Kutubxonachi” jurnali nashr qilina 
boshlandi. 
20-yillarda oliy va o‘rta pedagogik va maktabdan tashqari oliy 
o‘quv yurtlari va texnikumlarida kutubxonachilik fakultetlari 
(bo‘limlari) ochildi. Ammo, kutubxonachilik kasbining muammolarni 
kompleks ravishda ilmiy asosda ishlab chiqish XX asrning 60-yillaridan 
boshlandi.
O‘zbekistonda kutubxonachilik ta’limi XX asrning 20-yillari 
oxirlaridan kiritila boshlandi, chunki shu davrga kelib ko‘plab tashkil 
etilgan ommaviy kutubxonalar uchun kadrlarni tayyorlash maqsadida 
kutubxonachilik kurslari ochila boshlandi. Ushbu tizim 70-yillarga qadar 
faoliyat ko‘rsatdi.
1937 yili kutubxonachilik mutaxassisligini tayyorlash bo‘yicha 
birinchi o‘quv yurti - Toshkent kutubxonachilik texnikumi ochildi. 50-
60-yillarning 
oxirlarida 
Namangan, 
Qarshi, 
Buxoro, 
Nukusda 
kutubxonachilik bo‘limi bo‘lgan madaniy-oqartuv texnikumlari ochildi.
Oliy kutubxonachilik bilimini berish 1958 yilga to‘g‘ri keladi, 
chunki shu yili Qo‘qon pedagogika instituti qoshida kutubxonachilik 
fakulteti ochildi, 1960 yili u Nizomiy nomidagi Toshkent davlat 
pedagogika institutiga, 1974 yili esa yangi tashkil etilgan Abdulla 
Qodiriy nomidagi Toshkent davlat madaniyat institutiga o‘tkazildi. 
Fakultet “Kutubxona-axborot faoliyati boshqaruvi” fakulteti nomi bilan 
qayta nomlandi va respublika kutubxonalari uchun bakalavr yo‘nalishi 
va mutaxassisliklar bo‘yicha magistrlar tayyorladi. 
XX asrning 70-yillarining o‘rtalaridan boshlab kutubxonachilik 
mutaxassisligi kutubxonashunoslik fanining maxsus tadqiqot predmeti 
bo‘la boshladi. Rossiya Federatsiyasining Moskva va Leningrad 
madaniyat institutlari, Rossiya davlat kutubxonasi, Rossiya xalq 
kutubxonasi, Ukraina Fanlar Akademiyasining kutubxonasi va boshqa 
sobiq ittifoqning bir qancha yirik kutubxonalarida, kutubxonachilik 
mutaxassisligining 
ijtimoiy-psixologik 
xususiyatlarini, 
mehnatdan 
qoniqish, kadrlar davomiyligi, yosh mutaxassislarning professional va 
ijtimoiy 
moslashuvi, 
kadrlarni 
tayyorlashni 
takomillashtirish 
masalalarini o‘z ichiga olgan ko‘p qirrali izlanishlar amalga oshirildi. 
1986 yili “Kutubxonachilik mutaxassisligi: hozirgi holati va 
kelajagi” nomli ilmiy-tadqiqot ishi boshlandi va unda Toshkent davlat 
madaniyat instituti professor-o‘qituvchilari, talabalari va kutubxona 
xodimlari ham ishtirok etdi. Besh yil davomida oliy o‘quv yurtlari va 

---

97 
kutubxonalar, ularning o‘qituvchilari, xizmatchilari va talabalari 
kutubxona 
ishidagi 
kadrlarning 
holati, 
qo‘nimi 
va 
harakati, 
mutaxassislik statusi va nufuzi, va boshqa masalalar keng o‘rganildi.
Ushbu izlanishlar natijalari kutubxonachilik professiologiyasi 
shakllanishini tezlashtirdi, bu ishga rus kutubxonashunos - olim A.S. 
Chachko ulkan hissa qo‘shdi. U kutubxonaning nazariy-amaliy predmeti 
sifatidagi - professiologiya atamasiga ta’rif berdi. Uning muammolari 
keng doiradagi masalalarni o‘z ichiga oladi:
-jamiyatda kutubxonachi mutaxassisligini roli va o‘rni;
-kutubxona mutaxassisligining tarixiy rivojlanish qonuniyatlari;
-kutubxona ishi turlarining ilmiy tasniflanishi;
-kutubxonachi 
sotsial-psixologik 
qiyofasining 
o‘zgarishini 
proznozlashtirish; 
-kadrlarni uzluksiz ta’lim olish va malakasini oshirish tizimi;
-kutubxonachilik birlashmalari va asssotsiatsiyalar;
-kutubxonachilarning professional o‘z-o‘zini anglashi va hokazo. 
Kutubxonachilik mutaxassisligiga qo‘yiladigan asosiy talablardan 
biri - soha vakillarining ijtimoiy va professional pozitsiyada qat’iyatligi. 
Kutubxonachi pozitsiyasi - bu dunyoga, kutubxonachilik haqiqatga va 
kutubxona 
faoliyatiga 
intellektual 
va 
emotsional-baholovchi 
munosobatda bo‘lish tizimi bo‘lib u uning faollik manbasi hisoblanadi. 
Kutubxonachi pozitsiyasi orqali uning shaxsi, ijtimoiy orientatsiyasi, 
fuqarolik xulqi va faoliyati turi shakllanadi. Kutubxonachining ijtimoiy 
faolligi, shaxs sifatidagi ko‘rsatkichi kutubxonachi funksiyalarining 
ijtimoiy rolini, professional majburiyat va g‘ururini, o‘zining 
mutaxassisligini hurmat qiluvchi, kitobxonlar bilan pedagogik 
munosabat madaniyati, professional o‘z ustida ishlash va o‘zini-o‘zi 
tarbiyalash kabi uning professional mahorati hisoblanadi. 
Kutubxonachining ijtimoiy pozitsiyasi uning ko‘proq professional 
pozitsiyasi va professional yo‘naltirilganligini anglatadi. Axborotlar 
manbalari ichida bo‘lgan holda kutubxonachi hayotiy tajribani aniq, 
haqiqiy aks ettiruvchi ma’lumotlarni tasvirlash va xotirada saqlashga 
harakat qiladi. 
Alohida ijtimoiy-professional guruh sifatida, kutubxonachilarni har 
tomonlama o‘rganish uchun, ularni faqatgina mehnat faoliyati 
sharoitlarida, ya’ni kutubxona ishi doirasida ko‘rish yetarli emasdir. 
Kutubxonachi mutaxassisligining o‘rni va ahamiyati, uning xarakteri va 
sifatiy xususiyatlarini jamiyati tomonidan kutubxonachilarga va 

---

98 
kutubxonachilik mutaxassislariga qo‘yilgan talablardan ham ko‘rish 
mumkin. 
Jamiyat uning rivojlanish bosqichiga qarab kutubxonachilarga u 
yoki bu vazifalarni qo‘yadi va ularni aniq bir mazmun bilan to‘ldiradi, 
rag‘batlantiradi 
va 
uning 
ijrosini 
nazorat 
qiladi. 
Kutubxona 
mutaxassisligi bir necha rivojlanish bosqichlarini bosib o‘tdi - kitoblarni 
“saqlovchi”dan to “davlat va xalq g‘oyalarini targ‘ibotchisi” gacha. 
Davlatimizning mustaqilligi sharoitlarida kutubxonachi ongining 
professional tiklanish jarayoni sodir bo‘lmoqda. Uning ko‘p qirraligi, 
ko‘p o‘lchovligi hozirgi vaziyatda nisbatan eskirgan va keraksiz 
tasavvurlardan voz kechish imkonini yaratadi. Ko‘plab kutubxonachilar 
kutubxonachilikning qayta tiklanishida faol qatnashmoqdalar, ish 
sifatiga, 
professional 
ishga 
yaroqlilik 
talabi 
kuchaymoqda. 
Kutubxonachilar ko‘proq bevosita madaniyatni rivojlanishiga ta’sir 
o‘tkazuvchi, ta’lim, axborot tizimlari va milliy ideologiyani 
tarbiyalovchi ijtimoiy-professional guruhga aylanmoqda. 
Yuqoridagi 
fikrlar, 
kutubxonashunoslik 
nuqtai 
nazaridan 
yondoshgan holda bir qator mezon va parametrlarini ajratib ko‘rsatish 
imkon beradi: 
- kutubxonachilik xossalari va faktlarini yaxlitlikda, o‘zaro aloqada 
va o‘zaro bog‘lanishda tahlil qilish; 
- kutubxonachilikni o‘zaro harakat va ta’sirlari genezisini kuzatib 
borish; 
- kutubxonachilik harakatlarni kitobxon xulqidagi maqsad va 
natijalari bilan mutanosiblashtirish; 
- shakllangan shablon va stereotiplardan voz kechish, yangi 
baholashlar, umumlashtirishlar, yondashuvlar, harakatlarni izlash va 
topish; 
- amaliy va ijodiy izlanishlarda nazariya va yangi fikrlarni qo‘llash; 
- kitobxonlar bilan muloqotda mantiqiy faktlar va ishonarli 
argumentlarni samarali qo‘llash. 
Bugungi kunda O‘zbekistonda kutubxonachilik ishiga o‘zining 
ulkan hissasini qo‘shgan mashhur kutubxonachilar, kutubxonashunos 
olimlar va pedagoglar yetishib chiqdi, bular: E.K. Betger, N.A. Burov, 
M.S. Viridarskiy, A.A. Garritskiylar bo‘lib, ular O‘zbekistonda 
kutubxonachilik ishini boshlanishida fidokorona mehnat qildilar. Ularni 
ishining davomchilari va o‘zlarining fidokorona mehnatlari bilan 
hurmatga ega bo‘lganlar va O‘zbekistonning kutubxona ishi tarixiga 
umrbod kirganlar: M.P. Avsharova, A.I. Aliyev, F.N. Baybakova, L.K. 

---

99 
Bartashevskiy, P.A. Baranov, T.N. Krilova, M.N. Latipova, O.V. 
Maslova, F.D. Manasipov, E.D. Svidina, J.M. Tadjiyeva, G.N. Umarov, 
I.X. Xusanxo‘jayev va boshqalar. Ularning nomlari hozirda esdan 
chiqarilgan, lekin chuqur o‘rganishga va fikrlashga loyiqdirlar. 
Yosh mutaxassislarga o‘zlarining professional bilim va tajribalarini 
berishga harakat qilganlar ichidan quyidagilarni ko‘rsatib o‘tish lozim: 
Yu.B. Abramov, A.I. Ageyev, N.Yu. Avanesova, N.X. Asfandiyorov, 
F.A. Blyaxarskaya, E.D. Belenkaya, E.K. Vasileva-Chebotaryeva, A.G. 
Qosimova, A.I. Kormilitsin, S.N. Matorina, X. Mamatraimova, M.Ya. 
Nosirova, Z.A. Nikolayeva, M.A. Raximova, M. Rashidova, M.Yu. 
Sarkazova, N.V. Safonova, M.M. Turopov, L.P. Fomina, Sh.M. 
Shamsiyev, K.K. Shabanova, E. Yo‘ldoshyev,T.Sh.Shokirov va 
boshqalar. 
Respublikamizning mustaqilligi yillarida 5 ta kutubxonachilarimiz 
“O‘zbekiston Respublikasida xizmat ko‘rsatgan madaniyat xodimi” 
yuksak unvoniga sazovor bo‘ldilar, bular: Sobirova V.T. (“Turon” nomli 
Toshkent viloyat universal ilmiy kutubxonasi direktori), Maminova I.Z. 
(A.Navoiy 
nomidagi 
O‘zbekiston Milliy kutubxonasi direktor 
o‘rinbosari), Fayzullayev R. (A.Navoiy nomidagi O‘zbekiton Milliy 
kutubxonasi bo‘lim mudiri), Yuldashyeva M.A. (A.Navoiy nomidagi 
O‘zbekiston Milliy kutubxonasi bo‘lim mudiri), Pulatova S.P. 
(A.Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi tarkibiga kiruvchi 
O‘zbekiston Kitob Palatasi bosh bibliografi).