Kurs ishining obyekti: Bugungi kundagi glabal muommolarni o’ziga xos hususiyatlarini o’rganish iborat. Kurs ishining maqsadi

Global muammolar barcha mamlakatlarga ta’siri
Global muammolar barcha mamlakatlarga ta’sir qiladi, lekin ularning ta’sir darajasi alohida mamlakatlarda bir-biridan farqlanadi. Masalan, insoniyatning eksponensial o‘sishi bilan bog‘liq demografik muammo mamlakatlarning turli guruhlarida turlicha xarakterga ega. Rivojlangan Shimol va rivojlanayotgan Janub mamlakatlarining iqtisodiy rivojlanishidagi hozirgi nomutanosiblikda butun insoniyatning sa’y-harakatlarini birlashtirish zarurati alohida xalqlarning global muammolarni hal etish jarayoniga qo‘shgan hissasini belgilaydi. Bundan tashqari ayrim global muammolarning jiddiyligi turli mamlakatlar uchun farq qiladi va, shuning uchun, alohida muammolarni hal qilishda mamlakatlarning manfaatlari va ishtiroki darajasi farqlanadi. Shunday qilib, Afrika mintaqasining kam rivojlangan mamlakatlarida qashshoqlik muammosini hal qilish mahalliy aholining ko‘pchiligi uchun omon qolishning kalitidir. Rivojlangan (“oltin milliard”) mamlakatlarining bu muammoni hal etishdagi ishtiroki faqat axloqiy motivlar bilan belgilanadi va ko‘pincha insonparvarlik yordami yoki boshqa xayriya shaklida ifodalanadi. Global muammolarning paydo bo‘lishi va rivojlanishi inson faoliyati bilan bog‘liq bo‘lib, u faqatgina o‘z-o‘zini yo‘q qilishga qaratilgan mutlaqo salbiy jarayon emas. Bundan tashqari, deyarli barcha global muammolar insonlarning ijodiy faoliyati natijasida yuzaga keladi. Ular chuqur salbiy ta’sirga ega bo‘lgan taraqqiyotning natijasidir. Global muammolarning global ekologik muammo shaklida paydo bo‘lishi va avj olishida insonning ta’sir kuchini ko‘rishimiz mumkin. Insoniyatning global muammolari favqulodda va zarur yechimlarni topishni talab qiladi, ammo ko‘plab olimlar bunday yechim kuchli ishlab chiqarish va texnologik qo‘llab-quvvatlashga emas, balki axloq va ma’naviyatga asoslangan bo‘lishi kerakligini ta’kidlaydilar. Afsuski, jahon iqtisodiyotining hozirgi texnologik rivojlanishi muayyan inqirozli vaziyatlarni hal etishga ko‘maklashadi va ularni hal etishda jarayonga ko‘proq va cheklangan resurslarni yo‘naltiradigan yangi, yanada chuqurroq muammolarni keltirib chiqaradi. Insonning tabiatga, boshqa odamlarga, o‘ziga bo‘lgan axloqiy munosabati muammolarni kuch pozitsiyasidan voz kechishni va har qanday xarajat bilan cheksiz iqtisodiy o‘sishga intilishni nazarda tutadi. O‘z-o‘zini cheklash, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va o‘zaro yon berish global falokatning oldini olishi kerak. Global muammolar o‘zaro bog‘liqlikning yaqqol ko‘rinishlaridan biri hisoblanadi. Jahon iqtisodiyotida hozirgi davr sivilizatsiyasi o‘zining rivojlanish jarayonida hech qachon hozirgi kundagidek keskin muammolar girdobiga duch kelmagan. Jahon iqtisodiyotida bu muammolarni hal etmasdan turib, insoniyat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot yo‘lidan rivojlanib harakat qila olmaydi. Jahon iqtisodiyotida u yoki bu muammoni global, ya’ni umumjahon miqyosdagi muammo ekanligini ko‘rsatuvchi asosiy mezonlar quyidagilar hisoblanadi: - muammolarning olamshumul ahamiyat kasb etishi; - muammolarning insonlar hayotining barcha sohalariga taalluqliligi; - muammolarni hal etishda ko‘pchilik davlatlarning birgalikda harakat qilishi. Olimlar va jamoat arboblari orasida mamlakatlar yoki hududlar taraqqiyotidagi o‘ziga xos masalalarning global muammolarga aylanishi xususida turli fikr va qarashlar konsepsiyasi mavjud. Shuni qayd etib o‘tish joizki, bu jarayonga asosiy sabab jahon xo‘jaligining XX asr industrial bozor iqtisodiyoti bosqichiga xos bo‘lgan ekstensiv rivojlanishi bo‘ldi. Ammo oxirgi o‘n yilliklarda Yevropa, Amerika va Osiyoning rivojlangan mamlakatlari o‘z iqtisodiyotlarini intensiv rivojlanish yo‘liga o‘tkazish uchun qanchalik faol harakat qilayotgan bo‘lsa-da, ko‘plab qoloq, rivojlanayotgan, shuningdek, bir qator o‘tish davri iqtisodiyotli mamlakatlar uchun intensifikatsiyalash jarayoni yechilmagan eng muhim muammolardan biri bo‘lib qolmoqda. Ilmiy adabiyotlarda global muammolarning paydo bo‘lish xususiyatlarini tavsiflash uchun turli xil yondashuvlar mavjud. Eng global muammolar insoniyatning butun tarixi davomida hamrohlik qilgan. Ammo taraqqiyotning dastlabki bosqichlarida bu tabiat tufayli yuzaga kelgan muammolar va falokatlar edi: muzlik davri sharoitida keskin iqlim o‘zgarishi insoniyatning yashashi uchun muammo tug‘dirdi. Tarixning keyingi bosqichlarida esa global muammolar sotsiogen xarakterga ega bo‘la boshladi. Shunday qilib, jamiyatning samarali iqtisodiyotga o‘tishi bilan bog‘liq dastlabki ijtimoiy inqilob, intertribal aloqalar va almashinuv bilan ajralib turdi. Global muammolarning mohiyati insoniyatning tabiiy va ijtimoiy sharoitni o‘zgartirishdagi moslashuvi va o‘z-o‘zini anglash qobiliyatining yetarli emasligidan iborat. Odamlar har doim ham o‘z harakatlarini keng jarayonlar bilan bog‘lay olmaydilar. Global muammolarda insonning tabiati bilan bog‘liq ob’ektiv qonunlar hamda shaxsiy, guruhli, etnik va boshqa intilishlar bilan bog‘liq sub’ektiv omillar, ko‘pincha o‘z-o‘ziga xizmat qiluvchi, pragmatik va merkantil, dialektik shaklda bo‘ladi42 . Taraqqiyotning hozirgi bosqichida global muammolarning namoyon bo‘lish xususiyatlari sifatida quyidagilarni ko‘rsatib o‘tish mumkin. Birinchidan, ular insoniyat hayoti va farovonligi uning tarixi davomida to‘plangan ijobiy yoki salbiy salohiyatga, odamlarning “isyon”ni tan olish va uning oldini olish qobiliyatiga hamda istagiga bog‘liq bo‘lsa, insoniyat o‘zi yaratgan dunyoga qarshi yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan vaziyatni aks ettiradi. Ikkinchidan, global muammolar alohida o‘ziga xos tizim bo‘lib, uning elementlaridan hech biri boshqa komponentlar bilan aloqani hisobga olmagan holda alohida ko‘rib chiqilishi mumkin emas. Uchinchidan, zamonaviylik global muammolarning keskinlashuv davrini ifodalaydi. Bir qator jarayonlar global muammolarni keskinlashtiruvchi manbalar sifatida qaraladi: - tabiatga nisbatan hukmronlik munosabatini shakllantiradigan ijtimoiy hayotdagi ziddiyatlar; - insonning tabiatni o‘zlashtirishi natijasida eng muhim ekologik munosabatlarni izdan chiqaradigan aloqadorliklar; - ayrim hududlarda aholining haddan ziyod tez ko‘payishi va boshqalarda aholining kam o‘sishi nafaqat oziq-ovqat yoki ekologik muammolarni yuzaga keltiradi, balki siyosiy xavf-xatarlarni oshiradi va demokratiyaga tahdid soladi; - inson hayotiga ta’sir etuvchi tabiatning ichki faoliyati va boshqalar. Rus olimi A.I.Kostinning fikricha, global muammolarning keskinlashuvi bilan insoniyat xavf-xatarga to‘la tarixiy davrga kirib bormoqda, bu davrda nafaqat odamlar, balki jonzotlar ham xavf ostida bo‘ladilar. Lekin zamonaviy o‘zgarishlar insoniyatga nafaqat har qanday xavf va tahdidlarni, balki yangi imkoniyatlarni ham olib kelib, global tahdid va kataklizmalarga qarshi turish yo‘llarini belgilab berdi. . Global muammolarning guruhlanishi Bugungi kunda global muammolar jahon miqyosida turli tadqiqotchilar tomonidan o‘rganilmoqda. Global muammolarni xususiyatlari bo‘yicha guruhlarga ajratish muammolarni turli mamlakatlar kesimida umumlashtirish va ularni bartaraf etish bo‘yicha yo‘nalishlarni aniq belgilash imkonini beradi.
Mutaxassislar tomonidan global muammolar “to‘plami” turlicha belgilanadi. Ushbu muammolar ro‘yxati turli adabiyotlarda turlicha belgilanib, 2500 tagacha yetishi mumkin. Ushbu yo‘nalishdagi eng ko‘p ma’lumotlar “Rim klubi” a’zolari A.King va B.Shnayderlarning “Birinchi global inqilob” (1989) nomli tadqiqotida o‘z aksini topgan. Ular tomonidan aniqlangan global muammolar antropogen faoliyatning kengayishi, iqlimning global isishi va uning energetika sohasiga ta’siri, global ko‘lamdagi oziq-ovqat ta’minoti, demografik o‘zgarishlar, axborot jamiyati ko‘rinishidagi muhim ijtimoiy-tabiiy jarayonlar ta’sirida keskinlashmoqda. Bu ijtimoiy-tabiiy jarayonlar sayyoramiz aholisining miqdoriy tarkibi va ularning harakatlar energiyasi chegara-sayyoraviy sohaga tegishli bo‘lganligi sababli katta tashvish tug‘diradi. Buni amerikalik matematik va fizik Jon von Nyuman o‘zining mashhur “chegaralangan o‘lchamdagi postulati”da aniqlab bergan. Chegarani buzish halokatga olib keladi, bu kelajak avlodlarga tahdid soladigan sayyoraviy miqyosdagi falokatga olib keladi. A.King va B.Shnayder tomonidan ko‘rsatib o‘tilgan eng muhim ijtimoiytabiiy jarayonlar insoniyatni har doim bir darajadan boshqa darajaga olib o‘tadi, ammo bu muammolar hech qachon bunday global miqyosda bo‘lmagan. Insoniyat tarixida birinchi marta inson faoliyati, ya’ni antropogen ta’sir uning o‘z xavfsizligiga tahdid sola boshladi. Global muammolarning turli tasniflari mavjud, ammo ularning har biri shartli, chunki barcha muammolar bir-biri bilan chambarchas bog‘liq va aniq chegaralarga ega emas. 1980-yillar boshida ishlab chiqilgan va umumiy qabul qilingan tasnifga ko‘ra, global muammolarning uchta asosiy guruhi mavjud: 1. Insoniyatning asosiy ijtimoiy munosabatlari bilan bog‘liq muammolar (global yadroviy falokatning oldini olish, rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar o‘rtasidagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajalaridagi farqni qisqartirish va boshqalar); 2. Inson va atrof-muhit o‘rtasidagi munosabatlar bilan bog‘liq muammolar (ekologik, energiya, xomashyo va oziq-ovqat, kosmik tadqiqotlar va boshqalar); 3. Insonlar va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlarga qaratilgan muammolar (ilmiy-texnika taraqqiyoti yutuqlaridan foydalanish, xavfli kasalliklarni bartaraf etish, sog‘liqni saqlash tizimini takomillashtirish, savodsizlikni bartaraf etish va boshqalar).