Kurs ishi mavzusi : Moddalar va energiya almashinuvi

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

19 

II.4. Energiya almashinuvi. 

Achish  jarayonida  energiya  almashinuvi  odatda  uch  bosqichga 

bo’linadi.  Birinchi  tayyorgarlik  bosqichi  bo’lib,  unda  murakkab 

uglevodlar,  yog’lar,  oqsillar  glyukoza,  glitserin  va  yog’  kislotalari, 

aminokislotalarga;  nuklein  kislotalarning  katta  molekulalari  esa 

nukleotidlarga  parchalanadi.  Bu  reaksiyalarda  kam  miqdorda  energiya 

ajraladi va ular issiqliq energiyasi sifatida tarqalib ketadi. 

Ikkinchi  bosqich  to’liqsiz  yoki  kislorodsiz  parchalanish  bo’lib, 

hujayra  sitoplazmasida  amalga  oshiriladi.  U  anayerob  nafas  olish 

(glikoliz)  yoki  achish  deb  ham  yuritiladi.  «Achish»  atamasi  odatda 

o’simlik  yoki  mikroorganizmlarning  hujayralarida  kechadigan 

jarayonlarga  nisbatan  qo’llaniladi.  Bu  bosqichda  moddalarning 

fermentlar  ishtirokida  parchalanishi  yana  davom  etadi.  Masalan, 

mushaklarda  anayerob  nafas  olish  tufayli  glyukoza  molekulasi  2 

molekula  sut  kislotasigacha  parchalanadi.  Glyukozaning  parchalanish 

reaksiyalarida  fosfat  kislota  va  ADF  ishtirok  etib,  ulardan  parchalanish 

natijasida ajralgan energiya hisobiga AТF molekulalari hosil bo’ladi. 

Achitqi  zamburug’larida  glyukoza  molekulasi  kislorodsiz  sharoitda 

etil  spirti  va  karbonat  angidridgacha  parchalanadi.  Bu  jarayon  spirtli 

achish deb yuritiladi. 

Boshqa  mikroorganizmlarda  glikoliz  jarayoni  aseton,  asetat  kislota 

va  boshqalami  hosil  qilish  bilan  tugaydi.  Barcha  hollarda  glikoliz 

reaksiyalari bir molekula glyukozaning parchalanishi 2 molekula AТFni 

hosil  qilish  bilan  boradi.  Glyukozaning  kislorodsiz  sharoitda  sut 

kislotagacha parchalanishi tufayli ajralib chiqayotgan energiyaning 40%i 

---

 

20 

AТF tarkibida to’planadi, qolgani esa issiqlik energiyasi sifatida tarqalib 

ketadi. 

yenergiya almashinuvining uchinchi bosqichi  — ayerob nafas olish 

yoki  kislorodli  parchalanish  deb  ataladk  Energiya  almashinuvining  bu 

bosqichi  fermentlar  yordamida  tezlashtiriladi.  Hujayrada  oldingi 

bosqichda  hosil  bo’lgan  moddalar  kislorod  ishtirokida  oxirgi 

mahsulotlar  —  CO

2

  va  H

2

O  gacha  parchalanadi.  Kislorodli  nafas  olish 

jarayonida  juda  katta  miqdorda  energiya  ajralib  chiqadi  va  ular  AТF 

molekulalarida  to’planadi.  Ikki  molekula  sut  kislotani  kislorodli 

sharoitda to’liq parchalanishida 36 molekula AТF hosil bo’ladi. Demak. 

hujayrani energiya bilan ta’minlashda ayerob nafas olish asosiy vazifani 

bajaradi.  Barcha  tirik  organizmlar  energiyani  olish  turiga  qarab  ikkita 

katta: avtotroflar va geterotroflar guruhiga bo’linadi. 

Avtotroflar  anorganik  moddalardan  hayot  faoliyati  uchun  zarar 

organik  moddalami  hosil  qiluvchi  organizmlardir.  Bularga  deyarli 

barcha yashil o’simliklar, suv o’tlari, ba’zi bakteriyalar kiradi. Avtotrof 

organizmlar  qaysi  energiya  manbaidan  foydalanisbiga  qarab  ikki 

gurahga:  fototrof  va  xemotroflarga  bo’linadi.  Fototroflar  quyosh 

energiyasidan,  xemotroflar  esa  kimyoviy  reaksiyalar  natijasida  ajralib 

chiqadigan energiyadan foydalanadi. 

       Moddalar  almashinuvida,  ya'ni  oqsillar,  yog'lar  va  uglevodlarning 

kislorod bilan oksidlanib parchalanishi natijasida energiya hosil bo'ladi. 

Bu  energiya  organizmda  barcha  fiziologik  jarayonlarning  to'xtovsiz 

davom  etishi  uchun  sarflanadi.  Jumladan,  yurak,  o'pka,  jigar,  buyrak, 

me'da-ichaklar,  tana  muskullari  hamda  boshqa  to'qima  va  organlarning 

---

 

21 

ish  bajarishini,  yoshlarda  esa  o'sish  va  rivojlanishning  normal  o'tishini 

ta'minlaydi. 

Oziq  moddalar  parchalanishidan  hosil  bo'ladigan  energiyaning 

uchdan  ikki  qismi  to'qima  va  organlar  hayotiy  jarayonlarining  normal 

o'tishi  va  ish  bajarishi  uchun,  uchdan  bir  qismi  esa  tana  haroratining 

doimiyligini ta'minlash uchun sarflanadi.