|
Yupiter (Mushtariy). Quyosh sistemasining planetalari ichida eng yirigi hisoblangan Yupiter tabiati va tuzilishiga ko'ra jumboqlarga boyligi bilan astronomlar diqqatini o'ziga jalb etadi. Yupiterning o'rtacha radiusi, Yer radiusidan qariyb 11 marta katta bo'lib, 69 ming 150 kilometrni tashkil etadi. Bu ulkan planeta Quyosh atrofida o'rtacha 778 million kilometrli masofada aylanadi. Planetaning
Quyosh atrofida aylanish tezligi sekundiga 13 kilometr bo'lib, 12 yilda bir marta aylanib chiqadi. Boshqacha aytganda, Yerdagi 60 yoshli odam Yupiter yili bilan endi 5 yoshga to'lgan bo'lur edi. Qizig'i shundaki, Yupiterning o'z o'qi atrofida aylanishi, Yer tipidagi planetalarning aylanishlaridan farq qilib, ekvator qismi
tezroq - 9 soat 56 minutli davr bilan aylanadi.
Yupiterning hajmi Yernikidan 1314 marta oitiq. Garchi bu planetaning zichligi Yernikidan 3,5 marta kam bo'lsada, kattaligi tufayli uning massasi Yer massasidan 318 marta ortiqdir. Shuning uchun ham Yupiterning tortish kuchi Yerdagidan ikki yarim marta ortiq, ya’ni Yerda 60 kilogramm keladigan odamning og'irligi Yupiterda 150 kilogrammdan ortadi.
Planeta haqida qo'lga kiritilgan eng so'nggi m a ’lumotlar asosida bu ulkan planetaning ichki tuzilishi matematik modellashtirildi. Ushbu modelga ko'ra, Yupiter atm osferasining balandligi 2 mingdan 6,5 ming kilometrgacha cho'zilgan. Agar atmosferaning o'rtacha balandligi 4,2 ming km deb olinib, uning qatlam ining tubidagi bosim hisoblansa, uning miqdori 200 ming atmosferaga, temperatura esa 2000 °C ga yaqin chiqadi. Aftidan bu yerda keskin chegaraga ega bo'lm agan m oddaning gazsimon, suyuq va qattiq fazalaridan iborat suyuq vodorodning geliyli aralashmasidan tarkib topgan dengiz yastangan. Taxminan 18 ming km chuqurlikda, 1 mln. atm. bosimida vodorod metallik holatda deb, planeta markazida esa metallik fazadagi silikatlarda, magniy, temir va nikelning oksidlaridan tashkil topgan yadro joylashgan deb taxmin qilinadi. Bu yadroda bosim 20-100 mln. atm. atrofida bo'lib, temperatura 15-25 ming °C gacha
boradi.
10-rasm. Yupiterning ichki tuzilishi.
Planetalarga oid ma’lumotlar
2-jadval
XULOSA
Astronomiya — osmon jismlarining harakati, fizik tabiati, ularning kelib chiqishi va evolutsiyasi, Koinotning tuzilishi va unda planetamiz — Yerning
o'rni haqidagi ma’lumotlar beradigan fandir. «Astronomiya» so'zi yunoncha «astron» — yulduz, «nomos» — qonun so'zlaridan tarkib topgan.
Astronomiya ham barcha boshqa fanlar singari jamiyatning amaliy
ehtiyojlari asosida vujudga kelgan. Astronomiyaning kurtaklari Bobil, Misr,
Xitoy, Hindiston va boshqa Sharq hamda G'arb mamlakatlarida bundan bir necha ming yil avval mavjud bo’lgan.
Qadim sharqda kishilar yoritgichlarga qarab mo’ljal olish uchun osmonning yorug' yulduzlarini alohida to'dalarga ajratib, ularga yulduz turkumlari deb nom berganlar. Yulduz turkumlarini hayvonlar yoki jonivor (Katta Ayiq, Oqqush, Arslon, Ajdarho, Kit), yunon afsonalarining qahramonlari (Kassiopiya, Andromeda, Pegas va boshqalar) va ba’zan yorug' yulduzlari birgalikda
eslatadigan geometrik shakl yoki buyumlarning nomlari (Uchburchak, Tarozi, Cho‘mich) bilan ataganlar.
1922-yilda yulduz turkumlarini chegaralovchi egri chiziqlar to'g'ri chiziqlar bilan almashtirilib, ayrim katta maydonli yulduz turkumlari bir necha yulduz turkumlariga ajratildi. Bugungi kunda osmon sferasi 88 ta qismga, ya’ni yulduz turkumiga bo'lingan.
Quyosh va Oyning osmonni bir to'la aylanib chiqadigan yo'llari bir-biriga juda yaqin bo'lib, ular kesib o'tadigan yulduz turkumlari Zodiak yulduz turkumlari (yunoncha «zoo» - hayvonlar) deyiladi. Mazkur yulduz turkumlari 12 ta bo'lib, ular Hut, Hamal, Savr, Javzo, Saraton, Asad, Sunbula, Mezon, Aqrab, Qavs, Jaddi va Dalv degan nomlar bilan ataladi.
Juda qadim zamonlardayoq kishilar, Zodiak yulduz turkumlari sohasida, tashqi ko'rinishi jihatidan yulduzlarga o'xshash, biroq ulardan farq qilib, nisbatan vaziyatlarini o'zgartirib boruvchi beshta yoritgichni kuzatishgan. Yulduzlardan farqlanuvchi bunday xususiyatlari evaziga, ularga planetalar ya’ni «adashgan yulduzlar» - yoki sayyoralar deb nom berilgan. Qadim Rimda bu yulduzlar rim xudolarining nomlari bilan - Merkuriy, Venera, Mars, Yupiter va Saturn deb atala boshladi.
Osmon sferasi deb, radiusi ixtiyoriy qilib olingan va markazi fazoning
ixtiyoriy nuqtasida (masalan, kuzatuvchining ko'zida) yotgan shunday sferaga aytiladiki, unda osmondagi yulduzlar ma’lum bir vaqtda, fazoning tanlangan nuqtasidan qaralganda qanday ko'rinsa shundayligicha proyeksiyalangan bo'ladi.
Ekliptikaning to'rtta asosiy nuqtasi bo'lib, bulardan ikkitasi uning osmon ekvatori bilan kesishgan nuqtasini, qolgan ikkitasi esa osmon ekvatoridan eng katta og'ishga ega bo'lgan nuqtalarini xarakterlaydi. Ekvator bilan kesishgan nuqtalaridan biri (Quyoshning janubiy yarim shardan shimoliy yarim sharga kesib o'tishida hosil bo'lgani) – bahorgi tengkunlik nuqtasi deyilib, Quyosh unda 21-mart kuni bo'ladi; ikkinchisi esa, kuzgi tengkunlik nuqtasi deyilib, Quyosh unda 23-sentyabr kuni bo'ladi. Ekliptikaning osmon shimoliy yarim sharida eng katta
og'ishga (+23°26') ega bo'lgan nuqtasi - yozgi quyosh turishi nuqtasi deyilib, bu nuqtada Quyosh 22-iyunda, janubiy yarim sharda eng katta og'ishga (-23°26') ega bo'lgan nuqtasi esa qishki quyosh turishi nuqtasi deyilib, unda Quyosh 22-dekabrda bo'ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
