Astronomiya doc

---

Mavzu: Asteroidlar va Meteorlar. 
Reja: 
1)
Asteroidlar va ularning o‘lchamlari. 
2)
Meteorlar (“Uchar yulduzlar”). 
Asteroidlar ichida eng yiriklarining o‘lchamlari ham Yer 
radiusi bilan solishtirganda juda kichik bo‘ladi. Ularning eng 
yiriklari–Serera (ko‘ndalang kesimi–1000 km), Pallada (610 
km), Vesta (540 km) va Gigeya (450 km). Faqat 14 ta mayda 
planetaning ko‘ndalang kesimi 250 km dan ortiq, qolganlari 
ancha kichik, eng kichigining kesimi 1 km atrofida (Germes). 
Asteroidlarning massalari 1,4 · 10
²¹
kg dan (Serera), ya’ni Yer 
massasidan 4,4 ming marta kichik, to 10
¹²
kg (Germes) gacha 
borib, o‘rtacha zichligi 2 g/sm
³
dan (toshli asteroid) to 7 – 8 
g/sm
³
gacha (temir – nikelli asteroid) boradi. 1 – rasmda bir 
guruh asteroidlarning Quyosh atrofidagi orbitalarining o‘zaro 
joylashishi tasvirlangan. 
Asteroidlardan Ikar, Germes, Eros va Adonislar Yerga 
davriy ravishda yaqinlashib turadi. Bunda ular Yerga 6 mln. 
km dan 23 mln. km gacha yaqinlashib, Yer uchun katta xavf
tug‘diradi.
Biroq asteroidlarning Yerga, davriy ravishda bunday 
yaqinlashib turishidan tashvishga tushishga hojat yo‘q.
CHunki bunday asteroid-larning orbitalarining hisob – 
kitobi bilan Xalqaro Astronomik Ittifoqning bir guruh olimlari 
doimiy shug‘ullanishadi. Planetamiz bilan biror asteroidning 
to‘qnashish ehtimoli ro‘y berishi-ni ular bir necha yil oldindan 
ogohlantira oladilar.
Bunday ogohlantirish asosida, planetamiz Yerni asteroid 
bilan halokati uchrashuvidan asrab qolishning turli yo‘llarini 
olimlarimiz allaqachon topib qo‘yganlar.
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

1-rasm. Mayda planetalarning orbitalari 
Tunda chiroyli iz qoldirib “uchgan yulduz”larni kim 
ko‘rmagan deysiz? Biroq bu “uchar yulduz”larning haqiqiy 
yulduzlarga hech aloqasi yo‘qligini har kim ham bilmasa 
kerak. Aslida ular – osmonning “daydi” mayda tosh 
zarrachalaridir. 
Ularning 
kattaliklari 
millimetrning 
ulushlarida, massalari milligrammlarda o‘lchanadi. Ular 
Yerga yaqinlashgach, planetamiz atmosferasiga sekundiga 10 
kilometrdan 70 – 80 kilometrgacha tezlik bilan kiradilar. 
Shubhasiz, bunday katta tezlikdagi tosh zarrachasi atmosfera 
molekulalari bilan ishqalanib cho‘g‘lanadi va uchish davomida 
juda tez yemiriladi. Fanda 
meteorlar 
deb yuritiluvchi “uchar 
yulduz”lar yo‘lining uzunligi bu osmon jismlarining 
kattaliklari bilan bog‘liq bo‘lishi o‘z – o‘zidan tushunarli.
Meteor zarralar qanday vujudga keladi, ularning 
manbalari qayerda, degan tabiiy savol tug‘iladi. Gap shundaki, 
ayrim kometalar, Quyosh sistemasining boshqa osmon 
jismlaridan farq qilib, vaqt o‘tishi bilan parchalanadi. Kometa 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

har damda Quyosh yaqinidan o‘tayotib, yadrosiga tegishli bir 
qism gaz va changni yo‘qotadi. Kometa yadrosida bu gaz va 
changlarning zaxirasi chegaralanganligini e’tiborga olsak, 
ma’lum davrdan so‘ng “dumli yulduz”lar boshsiz va dumsiz 
qolishlarini 
tushunish 
qiyin 
bo‘lmaydi. 
Perigeliydan 
o‘tayotgan kometaning dumsiz va komasiz bo‘lishi uning 
“qariligi”dan darak beradi. Ma’lumki kometa qancha vaqtdan 
so‘ng o‘z yadrosidagi gazni sarflab bo‘lishini hisoblash 
mumkin bo‘lib, xuddi shu xildagi hisoblashni rus olimi 
S.V.Orlov Galley kometasi uchun bajardi. Uning hisoblashlari 
bu kometa Quyosh atrofida 330 marta aylangandan so‘ng, 
ya’ni qariyb 25 ming yildan so‘ng gaz zaxirasidan ajralajagini 
ma’lum qildi. Astronom S.K.Vsexsvyatskiy o‘z tadqiqotlari 
asosida, davriy kometa har damda Quyosh yaqinidan 
yangidan o‘tayotganda uning ravshanligining kamayishini 
aniqladi. Bunday dalil ham nisbatan qisqa vaqt ichida 
kometaning gaz zaxirasi kamayib ketishidan darak beradi. 
Aslida kometa gaz zaxirasidan ajralgandan keyin ham changli 
dum hosil qilib, “sochli” degan nomni anchagacha oqlab 
yuradi. 
Kometaning 
butunlay 
parchalanib 
ko‘zdan 
yo‘qolishioshqa bir jarayonning – mexanik parchalanishning 
oqibatida bo‘ladi. Mexanik parchalanish Quyosh yaqinida 
o‘tayotgan juda ko‘p kometalarda kuzatilagan. Xususan, 1846 
– yilda kuzatilgan Biela kometasi Quyosh yaqinida o‘tayotib 
ikki bo‘lakka ajralgan. Navbatdagi 1857 – yili ko‘rinishida, bu 
bo‘laklarning biri ikkinchisidan ikki million kilometrga 
uzoqlashgan va shundan keyin to shu paytgacha, har qancha 
urinishlarga qaramay, bu kometa hech kim tomonidan 
kuzatilmagan. 1872 – yili mazkur kometaning Yerga juda 
yaqin oraliqda o‘tish paytida kometa o‘rnida kuchli “meteor 
yomg‘iri” kuzatilgan (2 – rasm). 
1950 – yili olim D.D.Dubyago parchalangan kometa 
yadrolari-ning meteor oqimlarining vujud-ga kelishidagi 
rolini chuqur o‘rganib chiqdi. Uning hisob – kitobining 
ko‘rsatishicha, kometa yadrosini “tashlab qochgan” meteor 
zarralarining buluti Quyosh beradigan ko‘tarilish kuchi
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

2-rasm “meteor yomg‘iri” 
ta’sirida ham cho‘zilib, ham kengaya boradi va bir necha ming 
yillardan so‘ng kometa orbitasi bo‘ylab bir tekis taqsimlanib 
qoladi. Parchalangan kometalarning qoldiqlari kelgusida 
meteor oqimlarini tug‘dirish dalillarida yaxshi tadsiqlandi. 
Buning uchun parchalangan kometa orbitasi va yillik davr 
bilan kuzatiladigan meteor oqimlarining yulduzlar ichidagi 
o‘rnini solishtirish kifoya. Shunday solishtirish natijasida har 
yili avgust oyida kuchayadigan “meteor yomg‘irlari” dan biri – 
Perseid meteor oqimi, “1862 III” deb nomlangan 
parchalangan kometa yadrosining zarrachalari tomonidan 
hosil qilishi aniqlandi. Mashhur Galley kometasi ham ikkita – 
Orionid deb nom olgan Orionid yulduz turkumidagi va may 
oyida kuzatiladigan Akvarid yulduz turkumlaridagi meteor 
oqimlarini vujudga keltiradi. Shu xildagi “meteor yomg‘iri” 
dan o‘nga yaqini fanda ma’lum. 
3 – rasmda har yili 8 – 12 – oktabr kunlari tunda Ajdarho 
yulduz turkumiga proyeksiyalanib ko‘rinadigan chiroyli 
Drakonid “ meteor yomg‘iri ” tasvirlangan. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

3-rasm. Ajdarho yulduz turkumiga proyeksiyalanadigan
Drakonid “ meteor yomg‘iri ” 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

SAVOLLAR 
1)
Quyosh tizimi ichidagi eng yirik sayyora nomi? 
2)
Merkuriy sayyorasining atmosferasi asosan nimadan 
tashkil topgan? 
3)
Yerning eng yaqin qarindosh sayyorasining nomini 
toping? 
4)
“Tong yulduzi” deb nom olgan sayyora nomi nima? 
5)
Koinotdagi sersuv sayyora nomi nima? 
6)
Dengiz va okeanlar hudosi nomi bilan atalgan sayyora 
nima deb ataladi? 
7)
Obero, Titaniya, Umbrial, Ariel, Miranda – ushbu 
yo‘ldoshlar qaysi sayyoraga tegishli ekanligini toping? 
8)
Ko‘z ilg‘amaydigan eng hira yulduzlardan ham 4 ming 
marta hira ravshanlikka ega bo‘lgan sayyora nomi nima?
9)
…………… sochli yoki dumli yulduz degan ma’noni 
bildiradi. Kerakli so‘zni qo‘ying? 
10)
Halqali sayyora nima deb ataladi? 
 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---