Kurs ishi guliston – 2014 yil

Bozor iqtisodiyotining asosiy tamoyillari

Bozor iqtisodiyotiga o`tishning ham, uning samarali amal qilishining ham yagona va universal tamoyili yo`q, deb aytish mumkin. Har bir mamlakatning, har bir xalqning faqat o`ziga xos bo`lgan tarixiy, ijtimoiy va milliy qadriyatlari va xususiyatlari mavjud. Shuning uchun bozor iqtisodiyotiga o`tish davri ham har bir mamlakatda o`ziga xos tarzda kechadi va uning amal qilishida muayyan tafovutlar bo`lishi tabiiy. Shu bilan birga bozor iqtisodiyotini tizim sifatida belgilab beruvchi bir qator tamoyillar mavjud bo`lib, ularning asosiylari xususida to`xtalib o`tamiz.

Xususiy mulkchilikning ustivorligi. Iqtisodiy munosabatlar tizimida mulkchilik muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki moddiy ne`matlarni ishlab chiqarish, ayirboshlash va iste`mol qilish xarakteri asosan mulkchilik munosabatlariga bog`liq. Mulkchilikning sub`ektlari va ob`ektlari mavjud bo`lib, uning birinchisiga davlat, jismoniy va yuridik shaxslar kiradi. Ikkinchisiga esa, y a`ni ob`ektlariga, tabiiy resurslar, bino va inshootlar, asbob-uskunalar, qimmatbaho qog`ozlar, pul mablag`lari va aqliy mehnat natijalari kiradi.

Mulkchilik ob`ektlariga egalik qilish turli iqtisodiy tizimlarda turlicha bo`ladi. Rejali iqtisodiyot deb nomlanuvchi ma`muriy - buyruqbozlik tizimida mulkchilik ob`ektlariga asosan davlat egalik qiladi va xususiy mulkning ulushi juda ham kam bo`ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida esa buning aksi, ya`ni mulkchilik ob`ektlarining aksariyat qismi xususiy mulkdorlar tasarrufida bo`lib, davlat mulki iqtisodiyotning asosini tashkil etmaydi.

Xususiy mulk asosan individual (bir shaxsga tegishli) mulk, oila mulki, jamoa mulki, shirkat mulki, qo`shma mulk, hissadorlik mulki, diniy tashkilotlar mulki shakllarida amal qiladi.

Shunday qilib, bozor iqtisodiyotiga asoslangan mamlakatlarda iqtisodiyotning ikkita bo`lagi paydo bo`ladi. Ular xususiy mulkchilikning barcha shakllarini birlashtiruvchi nodavlat sektori va davlat tasarrufidagi mulkdan iborat davlat sektoridir. Bozor iqtisodiyoti tizimining samarali amal qilishi ko`p jihatdan ana shu ikkita sektorning nisbatiga bog`liq desa bo`ladi.

Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shundan dalolat beradiki, xususiy mulkchilik hukmron mavqega ega bo`lgan holda, ya`ni tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish asosan iqtisodiyotning nodavlat sektorida mujassamlashganda, iqtisodiy taraqqiyot sur`atlari yuqori bo`ladi. Shuning uchun xususiy mulkchilikning ustivorligi bozor iqtisodiyotining eng muhim va asosiy tamoyillaridan hisoblanadi.

Iqtisodiy faoliyat erkinligi. Odamlarning o`z ehtiyojlarini qondirish bilan bog`liq bo`lgan faoliyati iqtisodiy faoliyat deb yuritiladi. Tovar va xizmatlarni yaratish, ayirboshlash va ularni iste`mol etishga qaratilgan iqtisodiy faoliyat bozor iqtisodiyoti sharoitida erkin kechadi. Xususiy mulkchilik bu tizimning asosini tashkil etgani tufayli erkin xususiy tadbirkorlik butun jamiyat iqtisodiy faoliyatining asosini tashkil etadi.

Xo`jalik yurituvchi har qanday sub`ekt (alohida shaxs, oila, odamlar guruhi, yuridik shaxslar va h.k) iqtisodiy faoliyatning o`ziga ma`qul va manzur bo`lgan hamda davlat qonunchiligi bilan ta`qiqlanmagan turini tanlaydi.

Inson o`zining jismoniy va aqliy layoqatini o`zi istagan soha (tovarlar ishlab chiqarish, xizmat ko`rsatish, savdo-sotiq, tijorat, vositachilik va hokazo)ga yo`naltirishi, o`zining pul mablag`laridan o`zi hohlagan maqsadlarda (biron bir tovar ishlab chiqarish, xizmat ko`rsatish, bank depozitlariga qo`yish, aktsiyalar sotib olish va hokazo) foydalanish huquqiga ega.

Biroq shuni ham aytib o`tish kerakki, bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy faoliyat erkinligining mavjudligi "kim nimani hohlasa qilaveradi" degani emas. Bozor iqtisodiyotiga asoslangan har qanday davlat ham o`zining shart-sharoitlari va umumdavlat manfaatlaridan kelib chiqib, xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning iqtisodiy faoliyatiga muayyan cheklashlar kiritadi.

Xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning teng huquqliligi. Iqtisodiy erkinlik xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning faqatgina iqtisodiy faoliyat erkinligida namoyon b o`lib qolmay, balki davlat tomonidan ular uchun yaratilgan shart-sharoitlarda ham o`z ifodasini topadi. Soliqlar, jarimalar, turli xil imtiyozlar davlat tomonidan belgilanadi. Agar xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning biridan (masalan, xususiy firmadan) yuqori foizlarda soliq undirilsayu, ikkinchisidan (masalan, davlat korxonasidan) kamroq foizlarda undirilsa, bu, albatta, adolatdan bo`lmaydi va ijtimoiy noroziliklarga sabab bo`ladi. Qaysidir mulkchilik shaklidagi sub`ektlarga soliq yoki bojxona imtiyozlari berilsayu, kimlardir bundan mahrum etilsa, bunda ham xuddi shunday adolatsizlik ro`y beradi.

Demak, mulkchilik shaklidan qat`iy nazar, barcha xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning teng huquqligi bozor iqtisodiyotining muhim tamoyili hisoblanadi.

O`zini-o`zi boshqarish. Jamiyatdagi iqtisodiy faoliyatni boshqarishning ikkita turi mavjud bo`lib, ularning birinchisi yuqoridan beriladigan buyruq va ko`rsatmalar asosida boshqarish bo`lsa, ikkinchisi bozor munosabatlariga tayangan holda o`zini-o`zi boshqarishdir. Bozor iqtisodiyotiga asoslangan mamlakatlarning xo`jalik amaliyotida o`zini-o`zi boshqarish muhim tamoyil hisoblanadi. Mazkur tizim sharoitida iqtisodiy taraqqiyotni davlat boshqaruvi va menejerlar tajribasi hamda donoligi ma`lum darajada belgilab beradi. Biroq hal qiluvchi omil bo`lib erkin bozor munosabatlari va erkin baholar xizmat qiladi. Adam Smit tomonidan "ko`rinmas qo`l" deb atalgan talab va taklif iqtisodiyotni nafaqat tartibga solib turadi, balki boshqaradi ham. Tovarlar va xizmatlarning taklifi talabga nisbatan ko`payib ketsa, narx-navo tushadi, aks holda ular ko`tariladi. Iqtisodiyotning qaysi tarmog`i yoki sohasi ko`proq daromad keltirsa, sarmoyadorlarning mablag`lari o`sha tomonga oqib kela boshlaydi. Sifatsiz tovarlar va xizmatlar yaratayotgan korxona va firmalar iqtisodiy jihatdan sinib, o`z-o`zidan yopilib ketadi. yuqori sifatli tovar ishlab chiqaruvchilarning omadi chopaveradi, chunki, bir tomondan, tovarga talab katta bo`lsa, ikkinchi tomondan, bu tovar yuqori baholarda sotiladi.

Shunday qilib, bozor mexanizmining o`zi iqtisodiy ob`ektlar va jarayonlarni o`zini-o`zi tartibga soluvchi va boshqaruvchi qilib qo`yadi, xo`jalik yuritishning eng oqilona usullarini tanlash, ishlab chiqarishning eng yangi texnologiyalarini joriy etishni tadbirkorlarning tabiiy ehtiyojiga aylantiradi.

O`z-o`zini moliyalashtirish. Har qanday xo`jalik yurituvchi sub`ekt iqtisodiy faoliyat ko`rsatar ekan, uning oldida bitta muhim vazifa turadi. Bu vazifa o`z mustaqilligini to`la-to`kis ta`minlashdir. Buning uchun u o`zining xo`jalik faoliyati bilan bog`liq bo`lgan barcha moliyaviy sarf-xarajatlarni qoplash va olgan foydasi hisobidan o`z taraqqiyotini amalga oshirishi kerak. O`zbekona ta`bir bilan aytadigan bo`lsak, bozor iqtisodiyoti sharoitida "har kim o`z aravasini o`zi tortishi kerak". To`g`ri, xo`jalik yurituvchi sub`ektlar o`z mablag`lari etarli bo`lmagan hollarda bankdan kredit (qarz)lar olishi mumkin. Biroq bu ham "o`z aravasini o`zi tortish" bilan teng narsa. Chunki bankdan olingan qarzlarni qaytarish, qaytarganda ham foizlari bilan qaytarish kerak.

O`z-o`zini moliyalashtirish tamoyiliga amal qilish uchun xo`jalik yurituvchi sub`ektlardan uddaburonlik, tadbirkorlik, hisob-kitob bilan faoliyat yuritish, uzoqni ko`ra bilish va boshqa bir qator fazilatlar talab qilinadi. Iqtisodiy faoliyatning hisob-kitobini joyiga qo`ya olmagan, o`zining tovar va xizmatlariga bo`lgan joriy va istiqboldagi talabni yaxshi o`rganib chiqmagan tadbirkor nafaqat foyda olish u yoqda tursin, hatto o`z xarajatlarini ham qoplay olmaydi.

Narx-navo erkinligi. Bozor iqtisodiyotining eng muhim belgisi va tamoyili hisoblangan narx-navo erkinligi shuni bildiradiki, tovar va xizmatlarning bahosi davlat tomonidan emas, balki sotuvchi bilan xaridorning o`zaro kelishuvi asosida belgilanadi. Mamlakatimizda o`tgan asrning 90-yillariga qadar amal qilgan markazlashgan rejali iqtisodiyot sharoitida tovar va xizmatlarning bahosi qoida tariqasida davlat tomonidan belgilanib (yoki o`rnatilib) kelinar edi. Baholar uzoq vaqt davomida amal qilar va shuning uchun tovar va xizmatlar yaratishga sarflanayotgan xarajatlarni hamma vaqt ham to`liq aks ettiravermas edi.

Undan tashqari uzoq vaqt amal qiluvchi baholar tovarlar va xizmatlarga bo`lgan talabni ham, ularning taklifidagi o`zgarishlarni ham aks ettirish imkoniyatidan mahrum edi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida narx-navoni erkinlashtirish degani, albatta, barcha tovarlar va xizmatlarning bahosi bozorda sotuvchi bilan xaridor o`rtasidagi kelishuv asosida shakllanadi, degan ma`noni bildirmaydi. Umumdavlat manfaatlaridan kelib chiqib, muhim strategik ahamiyatga ega bo`lgan tovarlar (masalan, paxta tolasi, oltin va boshqa qimmatbaho metallar)ning bahosini davlat belgilab beradi. Biroq bozor iqtisodiyoti sharoitida erkin bozor baholari etakchi o`rinni egallaydi. Shu bilan birgalikda rivojlangan mamlakatlarning xo`jalik amaliyotida shartnomaviy deb ataluvchi narxlar ham keng qo`llanadi. Ular uzoq vaqt davomida sheriklik aloqalar asosida ish yurituvchi firma va korxonalarning xo`jalik amaliyotida ko`proq qo`llanadi.

Xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning raqobatlashuvi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo`jalik yuritishning iqtisodiy samaradorligini ta`minlovchi, tadbirkorlikni harakatga keltiruvchi kuch, bu – korxonalar, firmalar va barcha ishbilarmonlar o`rtasidagi raqobatdir. Uni xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning faoliyat ko`rsatish va yashash uchun kurash usuli deb ham aytish mumkin. Chunki o`z raqibidan ortda qolmaslikka, undan ko`ra yuqoriroq obro`-e`tiborga va mavqega ega bo`lishga intilish pirovard natijada ko`proq foyda olishni, yuksakroq sur`atlar bilan rivojlanishni ta`minlovchi omildir. Tadbirkorlik raqobatida engilish, albatta, iqtisodiy jihatdan sinishni bildiradi. Shuning uchun ham, tabiiyki, hech kim raqobat kurashida engilishni, mag`lubiyatga uchrashni istamaydi. Demak, raqobat kurashida barcha tadbirkorlar, firma va korxonalar qatnashadi. Bozor munosabatlari amal qiluvchi har qanday davlatda raqibi bo`lmagan xo`jalik yurituvchi sub`ektning o`zi yo`q.

Raqobat kurashi iqtisodiy faoliyatning barcha sohalari: ishlab chiqarish, ayirboshlash va iste`molda mavjud bo`lib, har qanday kurashda bo`lgani kabi bu erda ham kuchlilar engib chiqadi va kuchsizlar engilaveradi. Kurash maydoniga yangi-yangi xo`jalik sub`ektlari kirib kelaveradi. Raqobatning iqtisodiy faoliyat samaradorligini oshirishga, jamiyat taraqqiyotini tezlashtirishga bo`lgan ijobiy ta`siri mana shunda namoyon bo`ladi. Shunday qilib, raqobatni bozor iqtisodiyotining tabiatiga mos tushuvchi tamoyil, deb aytish mumkin.

Biroq ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyoti sharoitida erkin raqobatga qarama-qarshi turuvchi, uning tabiatiga zid bo`lgan yakka hukmronlik (monopoliya) omili mavjuddir. Monopoliya deganda, iqtisodiy faoliyatning biron-bir turi bilan shug`ullanish huquqi yoki imkoniyatini ayrim xo`jalik sub`ektiga berish tushuniladi. Monopoliyaning o`rnatilishi bozor munosabatlarining samarali amal qilishiga putur etkazadi, raqobatning iqtisodiy taraqqiyotga ijobiy ta`sirini susaytiradi. Monopoliya o`z tabiatiga ko`ra ishlab chiqarishda turg`unlikning kelib chiqishiga sabab bo`ladi, hukmron mavqeiga tayanib, xarajatlarni kamaytirmagan holda foyda ko`rishi va bozorda o`z hukmronligini o`tkazishi mumkin.

Mamlakatimiz o`z mustaqilligini qo`lga kiritganiga o`n yildan oshdi. Mazmunan o`nlab yillarga teng ushbu davrda erishilgan ulkan yutuqlarimizdan biri – bozor munosabatlarining qaror topayotganligi, inson huquqlarini cheklashga qaratilgan, odamzod tabiatiga zid bo`lgan ma`muriy-buyruqbozlik, byurokratik tizim o`rniga inson manfaatlarini hamma narsadan ustun qo`yuvchi, umuminsoniy qadriyatlarga asoslanuvchi yangicha demokratik institutlarning tobora kengroq joriy etilayotganligidir. O`zbekiston xalqaro hayotda, Birlashgan Millatlar Tashkiloti va boshqa nufuzli xalqaro tashkilotlar faoliyatida faol ishtirok etib, uning salmog`i va mavqei tobora ahamiyatliroq bo`lib bormoqda. Respublikamiz demokratik va dunyoviy davlat sifatida inson huquqlari hamda erkinliklarini tan oluvchi va kafolatlovchi xalqaro huquqiy hujjatlarga qo`shilayotir. Jumladan, mehnat va ijtimoiy masalalarga oid “Inson huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasi“, 1966 yilgi “Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to`g`risida”gi Xalqaro Paktni va boshqa xalqaro huquqiy hujjatlarning O`zbekiston Respublikasi tomonidan ratifikatsiya qilinishi bozor munosabatlari davrida fuqarolarning eng muhim insoniy huquqlaridan bo`lgan mehnat qilish, mehnatga yarasha haq olish, dam olish, sog`lom mehnat sharoitlarida ishlash kabi huquqlari to`la-to`kis ruyobga chiqarilishi, huquqiy himoyalanishi va kafolatlanishi uchun zarur, xalqaro standartlarga muvofiq keluvchi qonunchilik bazasining yaratilishiga yordam berdi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi o`z mohiyati va mazmuni bilan inson huquqlariga doir xalqaro hujjatlarga to`la mos, ulardagi umuminsoniy qadriyatlar va g`oyalarni o`ziga singdirgan hujjat bo`ldi. Ushbu Konstitutsiya asosida qabul qilingan Qonunlar, jumladan, mehnat sohasidagi qonunlar shaxs huquqlarini samarali himoya qilish, to`la ro`yobga chiqarishni ta`minlovchi mexanizmlarni nazarda tutadi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2001 yil 4 yanvardagi “O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o`rganishni tashkil etish to`g`risida”gi Farmonida hayotimizning Asosiy Qonuni bo`lmish O`zbekiston Konstitutsiyasining beqiyos ahamiyati va o`rni ta`kidlangan.

Bozor iqtisodiyoti sohasidagi munosabatlar rivojlanayotgan davrda ijtimoiy mehnat munosabatlarini eskicha, byurokratik usullar bilan tartibga solish mumkin emasligi sababli huquqiy islohotlar natijasida yangi, tez o`zgarib borayotgan sharoitlarni o`zida aks ettiruvchi mehnat qonun hujjatlari yuzaga kela boshladi va unda yangi tamoyillar, yangicha qarashlar ifoda etiladi.

Mehnat huquqi ( huquq sohalari orasida yetakchi o`rin tutadi. Mehnat huquqi mehnat bozori faoliyati natijasida yuzaga keluvchi, yollanma mehnatni qo`llash va undan foydalanishni tashkil etish oqibatida paydo bo`ladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi.

Moddiy va ma`naviy boyliklar yaratish jarayonidagi ijtimoiy munosabatlar obyektiv xususiyatga ega bo`lib, barcha shaklda mehnat faoliyatiga taalluqlidir. Bunda birgalikdagi mehnat faoliyati ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonidagi kishilar tomonidan ishlab chiqarish qurollari va vositalariga ta`sir etishga oid aloqalar sifatida baholanmog`i lozim. Bunday aloqalar har doim tashkiliy tusga ega, jamoa bo`lib ishlashning muayyan qoidalarini o`z ichiga oladi.

Birgalikdagi mehnat ishtirokchilarining mavqeiga ko`ra, birgalikdagi mehnat mustaqil mehnat (mulkdorning mehnati) va yollanma mehnat (mulk egasi bo`lmaganlar mehnati) kabi turlarga bo`linadi. Mehnat bozorining mavjud bo`lishi, yollanma mehnatdan foydalanish mehnatning ikkinchi turi bilan bog`liq bo`ladi.

Keng miqyosli xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish, xususiy mulkchilikning rivojlanishi, tadbirkorlikka keng yo`l ochilishi O`zbekistonda mehnatni tashkil etishda bozor munosabatlariga xos shakllar hamda usullarni qaror topishi va rivojlanishiga imkon yaratdi, mehnatni tashkil etish va qo`llashga oid ijtimoiy munosabatlarga yangicha yondashuvni talab etdi.

Respublikamiz Prezidenti I. A. Karimov Vazirlar Mah-kamasida so`zlagan nutqida ta`kidlaganidek: “Biz yangi asrga, yangi ming yillikka qadam qo`ydik. Yangi yuz yillikni biz uchun qanday bo`lishi 2001 yilda oldimizda turgan vazifalarni nechog`lik ado etishimizga bog`liq. Biz jamiyatni yangilash, islohotlarni izchil amalga oshirish bo`yicha aniq-ravshan va har tomonlama puxta o`ylangan dasturga egamiz”.

2-§. Mehnat huquqi tushunchasi va predmeti
Mehnat huquqi mehnat jarayoni texnologiyasini emas, balki birgalikdagi mehnat davomida uning ishtirokchilari o`rtasida yuzaga keluvchi sotsial aloqalarni tartibga soladi.

Mehnat huquqining predmeti sanaluvchi ijtimoiy munosabatlar alohida guruhlarga ajratilishi mumkin va ular qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:

1. Bevosita mehnatga oid munosabatlar
Mehnat huquqi predmeti sanaluvchi ijtimoiy munosabatlar orasida moddiy va ma`naviiy boyliklar ishlab chiqarish jarayonida mehnatni tashkil etish yuzasidan vujudga keluvchi, mehnatdan foydalanishga oid bo`lgan ijtimoiy aloqalar asosiy o`rinni egallaydi.

Iqtisodiy kategoriya sifatida mehnat munosabatlari ishlab chiqarish munosabatlarining tarkibiy qismi sanalib, turli sotsial guruhlarning mavqeini aks ettiradi. Mehnat munosabatlari ishtirokchisi sifatida ishlovchi va ish beruvchi ishtirok etib, ular o`rtasidagi munosabat shartnoma (kontrakt) asosiga va haq to`lash evaziga asoslangan.

Mehnat munosabatlari quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi:

a) bu munosabatlar korxonada birgalikda mehnat qilishdan kelib chiqqqan holda tartibga solinadigan ichki mehnat tartibi qoidalari doirasida amalga oshiriladi;

b) xodim aniq bir korxona-tashkilotning mehnat jamoasi tarkibiga kiritiladi;

v) xodimni korxona jamoasiga qo`shilishi alohida yuridik fakt – mehnat shartnomasi tuzish, saylov yoki tanlovdan o`tish bilan bog`liq bo`ladi;

g) mehnat shartnomasining mazmuni xodim tomonidan muayyan kasb, ixtisos bo`yicha ishning bajarilishiga qaratilgan bo`ladi.

Faqat yollanib ishlovchi xodimlar mehnatigina mehnat huquqining predmeti sanaladi va mustaqil mehnat (mulkdor mehnati) ushbu huquq sohasi predmeti bo`la olmaydi.

Davlat xizmatchisining mehnati ular ham ishga yollanishlari tufayli mehnat munosabatlari sanaladi. Biroq IIV, MXX, Mudofaa vazirligi, Favqulodda vaziyatlar vazirligi, Chegara qo`shinlari Davlat qo`mitasi harbiy xizmatchilari faoliyati mehnat huquqining predmeti sanalmaydi va ular ma`muriy munosabatlar jumlasiga kiritiladi hamda davlatning mudofaa funksiyasi bilan bog`liq bo`ladi.

Mehnat huquqi fani nazariyasida birgalikdagi mulkdorlar mehnatini ham mehnat huquqi jumlasiga kiritishi lozimligi xususida fikrlar mavjud(. Bizning fikrimizga ko`ra qishloq xo`jaligi kooperativlari, dehqon-fermer xo`jaliklari, turli-tuman kooperativ va boshqa nodavlat korxonalarining a`zolari mehnati ham maxsus tartibga solinishga muhtoj va bu vazifa mehnat qonunchiligi doirasida amalga oshirilsa, maqsadga muvofiq bo`lar edi. Hozirgi paytda ana shu toifaga mansub shaxslar huquqlarining himoya qilinishi va kafolatlanishida muammolar mavjud.

Mehnat huquqining predmeti sanaluvchi munosabatlar orasida bevosita mehnat munosabatlari bilan bir qatorda unga yondosh bo`lgan munosabatlar ham alohida ahamiyat kasb etadi. Bunday yondosh munosabatlar qatoriga mehnat sohasidagi tashkiliy-boshqaruv munosabatlari, ishga joylashtirishga oid bo`lgan munosabatlar, kasbiy tayyorlash va malakani oshirishga oid munosabatlar, mehnat qonunlariga rioya etilishi ustidan nazorat olib borishga oid munosabatlar, mehnat nizolarini hal etishga oid munosabatlar kiritilishi mumkin.
2. Tashkiliy-boshqaruv munosabatlari
Bu munosabatlar asosan ish beruvchi va korxona jamoasi, kasaba uyushmalari o`rtasida mehnatni tashkil etish va boshqarish yuzasidan vujudga keladi. Tashkiliy-boshqaruv munosabatlari aniq bir korxonada mehnat shartlarini qabul qilish va qo`llash, moddiy-maishiy va madaniy xizmat ko`rsatish, mehnatga haq to`lashni normalash, korxona jamg`armalaridan foydalanish kabilardan vujudga keladi. Tashkiliy-boshqaruv munosabatlari qatoriga jamoa shartnomasi va jamoa kelishuvlarini tuzish, bajarishga oid munosabatlar ham kiradi.

3. Ishga joylashtirishga oid munosabatlar

Bu munosabatlar fuqaro ishga joylashtirish bo`limiga ish so`rab murojaat qilishi bilan birga paydo bo`ladi. O`zbekistonda ishga joylashtirish bo`limlari zimmasiga fuqarolarning mehnat qilishga oid konstitutsiyaviy huquqlarini amalga oshirilishiga qaratilgan vazifalar yuklatilgan.
4. Kasbga tayyorlash va malaka oshirishga oid munosabatlar
Bu munosabatlar fuqaro ishlab chiqarishdan ajralmagan holda yakka tartibda, brigada tarkibida yoki maxsus kurslarda kasb o`rganishi, malaka oshirishi paytida yuzaga keladi. Kasbiy tayyorgarlik sohasidagi munosabatlar xodim bilan ish beruvchi o`rtasida o`zaro shartnoma tuzilishga asoslanadi.
5. Mehnat muhofazasi ustidan nazorat qilishga

oid munosabatlar

Bu munosabatlar vakolatli organlar tomonidan mehnat qonunlariga amal qilinishi ustidan nazoratni amalga oshirilishi jarayonida yuzaga keladi.
6. Mehnat nizolarini hal etishga oid munosabatlar
Bu munosabatlar xodim bilan ish beruvchi o`rtasidagi mehnatga oid nizolarni hal etish bilan bog`liq ravishda vujudga keladi va huquqlarni himoya qilish usullari hamda vositalarini ko`zda tutadi.
7. Mehnat munosabatlaridan kelib chiquvchi protsessual

munosabatlar

Bu munosabatlar mehnat munosabatlari yuzaga kelishi, o`zgarishi va barham topishi protsessual tartiblarini belgilab beradi.
3-§. Mehnat huquqi uslublari va tizimlari
Agar mehnat huquqining predmeti deganda ushbu sohada nimalar tartibga solinishi anglansa, uslubi deganda bu munosabatlar qanday qilib tartibga solinishi tushuniladi.

Mehnat huquqining uslubi quyidagi asosiy belgilar bilan xarakterli sanaladi:

a) mehnat huquqi predmeti bo`lgan ijtimoiy munosabatlar markazlashtirilgan holda va lokal tartibda boshqarilishining o`zaro qo`shib olib borilishi;

b) tartibga solishda shartnomaviy, tavsiyaviy va imperativ usullardan keng foydalanishi;

v) mehnat munosabatlarini tartibga solishda mehnat jamoasi, kasaba uyushmalarining faol ishtirok etishi;

g) mehnat huquqlarini himoyalashning o`ziga xos usullari va majburiyatlarning ijro etilishini ta`minlash vositalariga ko`ra.

1. Mehnat munosabatlarini tartibga solishda

markazlashtirilgan va lokal usullarning qo`shib olib borilishi

Bu belgi mehnatni davlat-huquqiy tartibga solish mohiyatini ochib beradi hamda mintaqaviy, tarmoq xususiyatlari e`tiborga olingan holda mehnat sharoitlarining differensiyalanishini ta`minlashga, yagonaligiga erishishga imkon beradi.

Hozirgi paytda markazlashtirilgan tartibda xodimlarning eng kam darajadagi kafolatlari, ish haqi, ish vaqti, dam olish vaqti va boshqa asosiy huquqlarning eng kam ko`rsatkichlari belgilanadi. Markaziy tartibda qabul qilingan aktlar ham majburiy yoki tavsiyaviy xususiyatga ega bo`lishi mumkin.

Lokal normalar vositasida korxonalarning bevosita o`zida mehnatga oid munosabatlar tartibga solinadi. Mehnatni lokal tartibga solish ishtirokchilari sifatida ish beruvchi va xodimlar vakillik organlari qatnashadilar.
2. Mehnat munosabatlarini tartibga solishda shartnomaviy, tavsiyaviy va imperativ usullarning qo`shib olib borilishi
Mehnat munosabatlarini tartibga solishda shartnomaviy usul yetakchi o`rin tutadi. Bunda ayrim xodim bilan ish beruvchi o`rtasidagi munosabatlar mehnat shartnomasi vositasida, ish beruvchi va xodimlar jamoasi o`rtasidagi munosabatlar jamoa shartnomasi, jamoa kelishuvlari vositasida tartibga solinishi e`tiborda saqlanmog`i kerak. Shartnoma asosida o`rnatilgan munosabat, uning mazmuni bir tomonlama o`zgartirilishi, bekor qilinishi mumkin emas.

Tavsiyaviy usulda mehnat munosabatlari tartibga solinganida vakolatli organlar tomonidan mehnat munosabatlari subyektlariga qaratilgan tavsiyaviy normalar qabul qilinadi. Hozirgi paytda davlatning imperativ aktlari vositasida mehnat munosabatlarining tartibga solinishi ham muhim ahamiyat kasb etadi.

Mehnat huquqining vazifalari O`zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksining 2-moddasida nazarda tutilgan bo`lib, unga ko`ra: «Mehnat to`g`risidagi qonun hujjatlari xodimlar, ish beruvchilar, davlat manfaatlarini e`tiborga olgan holda mehnat bozorining samarali amal qilishi, haqqoniy va xavfsiz mehnat shart-sharoitlarini, xodimlarning mehnat huquqlari va sog`ligining himoya qilinishini ta`minlaydi, mehnat unumdorligining o`sishiga, ish sifatining yaxshilanishiga, shu asosda barcha aholining moddiy va madaniy turmush darajasi yuksalishiga ko`maklashadi».

Bozor iqtisodiyotiga asoslangan iqtisodiy bazis ijtimoiy munosabatlarga ta`sir etishning yagona davlat-huquqiy mexanizmi bilan xarakterlanuvchi yagona huquqiy tizimlarni yuzaga chiqardi. U mehnat sohasidagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishning o`ziga xos yuridik uslublarini vujudga keltiradi.

Mehnat huquqiga oid uslublarning o`ziga xos xusuiyatlari:

bu munosabatlarning yuzaga kelish, o`zgarish, barham topishiga;

huquqiy munosabat ishtirokchilarining huquqiy mavqeiga;

huquqlarning belgilanish xususiyati va majburiyatlarning bajarilishini ta`min etish vositalariga qarab belgilanadi.

Mehnat huquqiy munosabatlarining yuzaga kelishiga ijtimoiy iqtisodiy asoslar sabab bo`lib, mehnat bozorining faoliyat ko`rsatishi bilan bevosita bog`liq bo`ladi. Mehnatga oid huquqiy munosabatlarning yuzaga kelishi, o`zgarishi va barham topishining huquqiy tartibga solinishidan ko`zlangan asosiy maqsad ham mehnat bozorini davlat yo`li bilan boshqarish, bu munosabatlar davomida fuqarolar hamda ish beruvchilar huquqlari va boshqa qonuniy manfaatlarni himoya qilishdan iboratdir.

Mehnat munosabatlari ishtirokchilarining huquqiy mavqei o`zaro tengligi bilan ajralib turadi. Bunga kasb turi, mashg`ulot va ish joyini tanlash erkinligi fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlaridan ekanligi, fuqarolar o`z jismoniy va intellektual salohiyatlaridan o`z xohishlaricha foydalanishlari mumkinligi, majburiy mehnat taqiqlanganligi kabilar asos bo`la oladi. Shu bilan mehnat jarayonida xodim ish beruvchiga, uning farmoyishlariga, ichki mehnat tartibi qoidalariga so`zsiz rioya etishi lozimligi ham mehnat huquqi uslubiga xos xususiyatlardandir.

Mehnat huquqlari va majburiyatlarini belgilash usullari ham mehnat huquqi metodining o`ziga xos xususiyatlari jumlasiga kiradi. Hozirgi paytda mehnat huquqiy munosabatlarini tartibga solishda davlat faoliyati bilan bir qatorda bevosita korxona va tashkilotlarning o`zlariga, xodimlar va ish beruvchilarning vakillik organlariga katta vakolatlar berib qo`yilgan holda mehnat munosabatlariga oid juda ko`p masalalar lokal normalar vositasida tartibga solinishi nazarda tutilgan. Shuningdek, mehnat munosabatlarini tartibga solishda bevosita xodim bilan ish beruvchi o`rtasidagi o`zaro kelishuvlarga, mehnat shartnomasiga ham katta ahamiyat berilgan. YA`ni mehnat munosabatlarini huquqiy tartibga solishning normativ-huquqiy, lokal, shartnomaviy usullari mavjudligi qayd etilishi mumkin.

Mehnat munosabatlarini huquqiy tartibga solish uslublari sifatida imperativ (so`zsiz bajarilishi kerak bo`lgan) va tavsiyaviy xususiyatga ega bo`lgan huquq me`yorlarining xususiyatlari e`tiborga olinmog`i lozim. Imperativ me`yorlar taqiqlovchi yoki buyuruvchi bo`lishi (masalan, 18 yoshga to`lmagan xodimlarni moddiy javobgarlik bilan bog`liq bo`lgan ishlarga qabul qilishning taqiqlanishi, xodimlar uchun eng kam darajadan past bo`lmagan mehnat sharoitlari yaratilishi lozimligi va boshqalar) mumkin.

Mehnat huquqlarini himoya qilishning o`ziga xos tartibda (mehnat nizolarini ko`rish komissiyalari, bo`ysunish tartibida yuqori turuvchi organlar tomonidan) himoya qilinishi, o`ziga xos mehnat huquqiy protsessual tartiblar hamda muddatlar belgilanganligi ham mehnat huquqining o`ziga xos uslublarini ifoda etuvchi xususiyatlardan hisoblanadi.

Shunday qilib, mehnat huquqi bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat bozori faoliyatini, mulkchilik shaklidan, xo`jalik yuritish usulidan qat`i nazar, barcha korxona, tashkilot, muassasalarda yuzaga keluvchi ijtimoiy mehnat munosabatlarini, yollanma mehnatni tashkil etishga oid bo`lgan munosabatlarni davlat, jamiyat, ayrim shaxs manfaatlari uyg`unlashtirilgan holda huquqiy tartibga solishga qaratilgan huquq me`yorlari yig`indisi va tizimlaridan iboratdir.

Mehnat huquqining fan sohasi sifatidagi tizimlari va qonunchilik tarmog`i sifatidagi tizimlari mavjud bo`lib, ular o`zaro o`xshash bo`lsada, bir-biridan farq qiladi. Mehnat huquqi fanining bosh vazifasi o`rgatish, ta`lim berishdan iborat bo`lsa, mehnat qonunchiligi tarmog`ining bosh vazifasi – ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tartibga solishga qaratilgandir.

Mehnat huquqi fan sifatida umumiy va maxsus qismlardan iborat bo`lib, umumiy qismda fanning predmeti, vazifalari, uslublari singari umumiy xususiyatga ega bo`lgan masalalar, maxsus qismda esa mehnat munosabatini o`rnatish, bekor qilish, ish vaqti, dam olish vaqti, ish haqi va boshqa maxsus mehnat huquqiy munosabatlarning o`ziga xos huquqiy jihatlari o`rganiladi.

Mehnat qonunchiligi huquqning bir tarmog`i sifatida O`zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksida aks ettirilgan bo`lim va boblarda ifodalangan tizimlardan iborat bo`ladi.

Mehnat huquqi fan sohasining tizimlari bilan mehnat qonunchiligi tarmog`i tizimlari o`zaro yaqin bo`lib, ayrim yo`nalishlar, huquq institutlarini qamrab oladi. Shu bilan birga ular o`rtasida muayyan farqlar ham mavjud va bu farqlar mehnat huquqi fan sohasi sifatida qonunchilik amaliyotini o`rganish, umumlashtirish va ilmiy xulosa hamda tavsiyalar berishga, mutaxassis kadrlar tayyorlashga yo`naltirilganligi bilan, mehnat qonunchiligi esa huquqiy tartibga solish tarmog`i sifatida aniq ijtimoiy-huquqiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilganligi bilan belgilanadi.

Shu sababli mehnat huquqi fani o`ziga xos bo`lim, tushuncha va institutlarga ega bo`ladi.
4-§. Mehnat huquqi va uning boshqa huquq sohalaridan farqi
Yuqorida qayd etilganidek, mehnat huquqining predmeti ijtimoiy mehnat jarayonlari ishtirokchilari o`rtasida yuzaga keluvchi munosabatlardan iborat. Ammo ijtimoiy mehnat bilan bog`liq ravishda yuzaga keluvchi munosabatlarni tartibga solish predmeti jumlasiga kiruvchi boshqa bir qator huquqiy fanlar ham mavjud va ular bilan mehnat huquqi fani o`rtasidagi aniq chegaralarni belgilab olinishi nazariy ahamiyatgagina ega bo`lib qolmasdan, katta amaliy ahamiyatga ham ega. Chunki huquqiy tartibga solish sohasini aniq tasavvur qilmaslik, bir huquq sohasiga mansub munosabatni boshqa munosabatlardan farq qila bilmaslik qonunlarni qo`llash amaliyotida xatoliklarga olib kelishi, qonuniylikni ta`minlash samaradorligini keskin pasaytirib yuborishi mumkin.

Mehnat huquqi predmeti – mehnat bo`lganligi tufayli fuqarolik huquqi bilan; qishloq xo`jaligi huquqi bilan; boshqarish faoliyati ekanligi bilan ma`muriy huquq; ish haqi, mukofotlar to`lashga qaratilganligi bilan moliya huquqi; mehnat natijalariga ko`ra rag`batlantirilishiga ko`ra ijtimoiy ta`minot huquqi sohalari bilan o`xshash tomonlarga, umumiy xususiyatlarga ega.

Ammo bu o`xshashliklar o`ta nisbiy bo`lib, ularning har biri mustaqil yuridik fan tarmog`i ekanligini yorqin namoyon qiluvchi, boshqa fanlardan farqlashga imkon beruvchi aniq-ravshan xususiyatlarga ega. Ushbu nuqtai nazardan mehnat huquqini yuqoridagi huquq sohalaridan farq qilishga imkon beruvchi jihatlarini bayon etishga harakat qilamiz.

Bunda, eng aavalo, mehnat huquqi va fuqarolik huquqi o`rtasidagi farqlarni aniqlash lozim bo`ladi. Qayd etilganidek, ushbu har ikki huquq sohasida ham mehnat qilish huquqiy munosabat yuz berishiga asos bo`lishi mumkin. Masalan, pudrat, buyurtma, topshiriq, mualliflik va boshqa ko`plab fuqarolik huquqiy shartnomalar ish bajarishga yoki bo`lmasa xizmat ko`rsatishga, ya`ni mehnat qilishga qaratilgan munosabatlarni tartibga soladi. Ish beruvchi bilan xodim o`rtasidagi mehnat shartnomasi (kontrakti)ning predmeti ham xodimning mehnat faoliyatidan iborat.

Biroq, mehnat huquqi normalari bilan tartibga solinadigan mehnat huquqiy munosabatlari quyidagi xususiyatlarga ega bo`ladi va bu xususiyatlar fuqarolik huquqiga aslo xos bo`lmaydi:

1. Mehnat huquqida xodim korxonaning mehnat jamoasi tarkibiga qo`shib olinadi va korxona xodimi maqomiga ega bo`ladi. Fuqarolik huquqiy shartnomalar asosida bir brigada yoki boshqa guruh tarkibida ishlovchilar hech qachon mehnat jamoasi maqomiga ega bo`lishmaydi;

2. Korxonaga ishga qabul qilingan xodim oldindan aniq belgilab qo`yilgan kasb, malaka yoki lavozim bo`yicha mehnat majburiyatlarini bajaradi va ish beruvchi undan xizmat vazifasiga kirmaydigan majburiyatlarni bajarishni qoidaga ko`ra talab qila olmaydi;

3. Mehnat shartnomasiga ko`ra xodim oldindan aniq belgilangan kasb, ixtisos yoki lavozimga oid ishni doimiy ravishda, oldindan muddati belgilanmagan holda bajaradi, ya`ni mehnat huquqiy munosabatlar davomli bo`ladi. Fuqarolik huquqiy shartnomalarda esa ish bajarib bo`linishi bilan huquqiy munosabat barham topadi;

4. Mehnat qonunlarida korxonalarning lokal normativ hujjatlarida belgilangan kafolatlar, imtiyozlar mehnat shartnomasiga ko`ra ishlayotgan xodimga to`la taalluqli bo`ladi. Fuqarolik huquqiy shartnoma asosida ishlayotgan shaxslarga bunday huquqlar buyurtmachi tomonidan berilmaydi;

5. Mehnat huquqiy munosabatlarning o`rnatilishi va bekor qilinishi asoslari, tartibi fuqarolik huquqiy shartnomalar tuzish va bekor qilish faoliyatidan tubdan farq qiladi.

Mehnat huquqi bilan kooperativ yoki qishloq xo`jaligi huquqi o`rtasida eng yaqin o`xshashlik mavjud va bu holat ularning har ikkisi ham davomli mehnat munosabatlarini mehnat jamoasiga a`zolik asosida huquqiy tartibga solinishda ko`zga tashlanadi. Ammo ularning huquqiy bazalari turlicha bo`lib, qishloq xo`jaligi huquqidagi munosabat mulkdorning (a`zoning) mehnatidan iborat va u qishloq xo`jaligi kooperativi (fermer, dehqon xo`jaligi) ustavi va boshqa ta`sis hujjatlari bilan, mehnat huquqida yollanib ishlovchi xodimning mehnati Mehnat Kodeksi va boshqa mehnat qonunlari bilan tartibga solinadi.

Mehnat huquqi va ma`muriy huquq boshqaruv munosabatlarini tartibga solish bilan bir-biriga o`xshab ketsada, biroq xalq xo`jaligi tarmoqlarini, ma`muriy-hududiy tuzilmalarini boshqarish usullari, vositalari, boshqarilish obyektlari va boshqarish vakolatiga ega davlat boshqaruv organlari tomonidan amalga oshiriladigan ma`muriy boshqaruv mehnat huquqidagi korxonani, mehnat jamoasini, ishlab chiqarishni boshqarishdan tubdan farq qilishi o`z-o`zidan tushunarlidir.

Mehnat huquqi ish haqi va boshqa to`lovlar to`lashda moliyaviy mablag`lar bilan munosabatda bo`lishiga ko`ra moliya huquqiga o`xshab ketadi. Ammo davlat yoki mahalliy hududlar budjeti, uni shakllantirish va sarflash tarzidagi davlatning moliyaviy faoliyati bilan korxona moliyaviy faoliyati o`zaro tubdan farq qilishini anglash qiyin emas.

Mehnat huquqi ijtimoiy ta`minot huquqi bilan o`zaro o`xshash bo`lib, ularning har ikkisi ham mehnat staji, mehnat staji tufayli yuz beruvchi huquqiy oqibatlar bilan ish olib boradi. Mehnat huquqi predmeti bo`lgan xodimning mehnat faoliyati davri ijtimoiy ta`minot munosabatlari yuzaga kelishiga asos bo`ladi. Ammo mehnat huquqi xodimning ish faoliyatini amalga oshirib turgan paytidagi ish stajiga e`tibor bersa, ijtimoiy ta`minot huquqi xodim mehnat faoliyatini to`xtatganidan keyin uning ish staji hajmi va sifatiga ko`ra ijtimoiy ta`minotlarni (pensiya, nafaqa, sotsial yordamlar) amalga oshirish bilan shug`ullanadi.

5-§. Mehnat huquqi tamoyillari
Mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan so`ng amalga oshirilayotgan huquqiy islohotlar natijasida xalqimizning bozor iqtisodiyoti sharoitlariga mos keluvchi yangicha huquqiy qarashlari yuzaga kela boshladi. Bu qadriyatlar keyingi yillarda qabul qilinayotgan qonunlarda yangicha tamoyillar shaklida o`z ifodasini topmoqda. Shu jumladan, Mehnat Kodeksining qabul qilinishi, mehnatga oid boshqa bir qator qonunlarning ishlab chiqilishi natijasida ushbu huquq sohasiga xos bo`lgan yangicha tamoyillar ( mehnat munosabatlarini huquqiy tartibga solishga oid g`oyalar, yetakchi tushunchalar shakllana boshladi.

Eng avvalo, mehnat huquqi fan sohasi sifatida umumhuquqiy insonparvarlik tamoyillari: ijtimoiy adolat, kamsitishga yo`l qo`yilmasligi, fuqarolarning qonun oldida teng ekanliklari, qonunchilikka qat`iy amal qilinishiga so`zsiz rioya etilishi ta`kidlanmog`i lozim.

Mehnat huquqining tamoyillari deganda amaldagi qonunlar bilan mustahkamlangan, mehnat bozori faoliyatini ta`minlash sohasidagi davlat siyosatini ifodalovchi asosiy g`oyalar, rahbariy qoidalar tushunilmog`i lozim.

Mehnat huquqining tamoyillari iqtisodiy qonuniyatlar bilan belgilanuvchi mehnatni tashkil etishga oid ijtimoiy munosabatlarni aks ettirsa, boshqa tomondan esa mehnatni huquqiy tartibga solishga taalluqli gumanistik va demokratik qoidalarni ham o`z ichiga oladi. Mehnat munosabatlarga oid normalar iyerarxiyaviy tuzilishga ko`ra, sohalararo prinsiplar, tarmoq va huquq institutining prinsiplariga bo`linadi.

Mehnat huquqining tamoyillari o`z ichiga qamrab oladigan munosabatlar doirasiga ko`ra quyidagicha guruhlarga ajratilishi mumkin:

a) mehnat bozorini huquqiy tartibga solish va bandlikni samarali tarzda ta`minlashga qaratilgan prinsiplar (erkin mehnat qilish, mehnat shartnomasi tuzish erkinligi va boshqalar);

b) mehnat shartlarini belgilash sohasidagi prinsiplar (mehnat shartlarining ish sharoitlari va boshqa omillarga ko`ra tabaqalanishi; mehnat shartlarini belgilashda xodimlar vakilligi organlarining bevosita ishtirok etish va h.k.);

v) xodim mehnatini qo`llashga oid prinsiplar (mehnat funksiyalarining aniqligi, mehnat munosabatlarining barqarorligi; mehnat intizomini ta`minlash va boshqalar);

g) xodimning mehnat sohasidagi huquqlari va erkinliklarini himoya qilishga oid prinsiplar (mehnat muhofazasi va xodimlar sog`ligini ta`minlash; mehnat huquqlarining kafolatlanishi va himoya qilinishi va h.k.).

Bundan tashqari, mehnat huquqida sohalararo tamoyillarga ham amal qilish zarur, bularga:

a) fuqarolar sog`ligi va hayotining har tomonlama muhofaza qilinishi;

b) qariganda, mehnat qobiliyatini yo`qotganda moddiy ta`minot olish huquqining ta`minlanishi;

v) huquqlar va majburiyatlarning birligi;

g) faoliyat turini, ish joyini tanlashning erkinligi singarilarni kiritish mumkin.

Mehnat huquqi o`zigagina xos bo`lgan tamoyillarga ham amal qiladi. Bu tamoyillar mehnat huquqi fani hamda tarmog`ining o`ziga xos xususiyatlarini ifodalaydi.

Mehnat huquqining o`ziga xos tamoyillari quyidagilardan iboratdir:

mehnat munosabatlariga kirishishning ixtiyoriyligi, erkinligi va majburiy mehnatga yo`l qo`yilmasligi;

o`z jismoniy va aqliy imkoniyatlaridan foydalanish chog`ida fuqarolarning mutlaqo mustaqil va erkin ekanliklari;

ishchi kuchining tovar ekanligi, uning bahosi mehnat bozoridagi taklif va talablarga ko`ra belgilanishi, davlat mehnat bozorining shakllanishi va faoliyat ko`rsatishiga ko`maklashuvi;

davlatning ijtimoiy himoyaga muhtoj, mehnat bozorida teng raqobatlasha olmaydigan aholi qatlamlarini ishga joylashtirishda qo`llab-quvvatlashi va yordam ko`rsatishi;

ishsizlikdan himoyalanishning kafolatlanishi;

mehnat munosabatlarini tartibga solishda shartnomaviy hamda lokal me`yoriy hujjatlar ustivorligi;

minimal mehnat sharoitlari yaratish barcha mulkchilik shaklidagi korxonalar uchun majburiyligi;

mehnat intizomiga amal qilishning zarurligi;

mehnatga haq to`lashda bajarilgan ishning miqdori va sifatiga ko`ra cheklanmagan haq to`lanishi;

xodimlar va ish beruvchilar vakilligining mavjudligi va mojarolarni muzokaralar yo`li bilan hal etilishi;

xotin-qizlar, yoshlar, nogironlar mehnatining maxsus muhofaza etilishi, ularga qo`shimcha kafolatlar berilishi va boshqalar.

Mehnatga oid qonun hujjatlarida mehnat munosabatlarida qo`llaniladigan boshqa tamoyillar ham nazarda tutilgan bo`lishi mumkin. Mehnat huquqi tamoyillariga og`ishmay amal qilinishi xodimlar va ish beruvchilar manfaatlarini himoya qilishning qonunchilik va ijtimoiy adolatni ta`minlashning asosiy shartlaridan hisoblanadi. Davlat va jamiyat rivoji bilan bog`liq ravishda, bozor munosabatlarining tobora chuqurlashib borishi natijasida mehnat huquqining tamoyillari ham takomillashib, yangilanib boraveradi.

1) Bundan keyin "Tovar ishlab chiqaruvchilar" degan iborani uchratganingizda shuni nazarda tutingki, unga xizmat ko’rsatuvchilar ham kiradi. (Qulaylik uchun shunday qilindi).