Kurs ishi Fan: O’zbekiston tarixi Mavzu: IX – XII asrlarda movorounnaxr va xurosonda madaniy hayot. Bajardi

IX-XII asrlarda fan va madaniyatning yuksak cho’qqiga ko’tarilishi.

IX-XII asrlarda O'rta Osiyo mintaqasida madaniyat yuksalishi, jahonga mashhur buyuk mutafakkirlarni yetishtirib berganligi bu hududning ilm-ma'rifat, ilmiy kashfiyotlar beshigi sifatida tarixda «Musulmon madaniyati», «Arxeologik qazilmalar va qo'lyozma manbalardan ma'lum bo'lishicha, o'sha davrda musiqa va musiqashunoslik ham keng rivoj topgan va u matematika ilmining tarkibiy qismi sanalgan. Mazkur davrning buyuk olimi Abu Nasr Forobiy musiqaning nazariy asoslari, ko'plar, asboblar, musiqa madaniyatining mezonlari. atamalari tahliliga bag`ishlangan «Katta musiqa» kitobining muallifidir. («Kitob al musiqi al Kabir»). O`rta asr musulmon sharqi musiqa nazariyasiga bag`ishlangan ushbu 2 qism, 3 kitobdan iborat bo`lgan. Forobiy «Katta musiqa»dan tashqari «Musiqa haqida so`z», «Ritmlar tartibi haqida kitob». <«Uyg`onish davrida milliy madaniyati yuksaltirishga e'tibor davlat siyosati darajasiga koʻtarildi. Mustaqillikka erishgan Somoniylar shajarasining birinchi hukmdorlari milliy madaniy qadriyatlarni barqaror etmasdan turib toʻla davlat mustaqilligiga erishish mumkin emasligini angladilar. Arab yozuvida badiiy jodni ta'qiqlamagan holda, Somoniylar oddiy xalq anglaydigan tilda yozgan mualliflarni toʻla qo'llab-quvvatladilar. Somoniylar nafaqat adabiyot ahliga, barcha olimlarga homiylik koʻrsatib, Sheroz kutubxonasi bilan raqobat darajasida boʻlgan ulkan kutubxonani yaratdilar. Ulug' alloma Ibn Sinoning yozishicha, kutubxona ko'pxonali boʻlib, xonalarning birida arab kitoblari, she'rlari boshqasida fikhga oid kitoblar taxlangan. Shu tartibda har bir xonada fanning ma'lum sohasiga doir kitoblar jamlangan.
Kitob yozishning kuchayishi, hattotlik san'atini, uni bezash, naqshlar bilan ko'rkam qilish musavvirlik san'atining rivoj topishiga olib kelgan. Umuman, bu davrda qoʻlyozmalami ko`chirish, tayyorlash, to`plash madaniy hayotning muhim sohasiga aylangan. Ma'lumki, asar faqat qo'lda bir nus'hadangina yozilar edi. Bosmaxona esa bir necha asrdan so`nggina paydo boʻlgan. Yozilgan asarni nus hasini ko`paytirish, boshqalarga yetkazish, undan nus'ha olish zarur edi. Shuning uchun nusxa koʻchirish, asarni ko`paytirishga katta e'tibor berildi. Asta- sekin maxsus nus'ha ko`chirish san'ati va hunari shakllandi, shu tufayli bir joyda yozilgan asarlarni boshqa shahar, oʻlkalarda tarqatish imkoni vujudga keldi.
Maxsus nusxa ko'chirish bilan shugʻullanuvchilar, husni xat sohiblari paydo bo'lib, ular buyurtma yoki sotish uchun asarlardan nus'ha ko'chirish bilan shug'ullanganlar. Kitobdan nus'ha koʻchirish, kitob savdosining keng yo`lga qo`yilishi hamda ma'rifat ahlini tinimsiz faoliyati tufayli Buxoro, Samarqand, Marv, Nishopur, Bag'dod, Damashq singari shaharlarda katta kutubxonalar vujudga keldi. Bozorlarda kitob rastalari ko'paydi, kitob savdosi, uni tarqatish bilan shug'ullanuvchilar faoliyat kengaydi. Markaziy osiyo Bag'dod, Misr, Eron va Ispaniyaning turli shaharlaridan qoʻlyozmalar keltirilib, yurtdoshlarimizning qo'lyozma asarlari boshqa o'lkalarga olib ketiladigan boʻldi.
Mazkur davrda Movarounnahrda ilm-fan va madaniyat rivoj topdi. Mashhur olimlar, diniy ulamolar yetishib chiqdi. Shu boisdan bu davr sharq uyg`onish davri deb ataladi. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (783-850 yy). Mashhur matematik va astronom. Xivada tug'ilib, Bog`dodda vafot etgan. Bog`doddagi "Baytul hikma”da faoliyat yuritib, unga mudirlik qilgan. 20 dan ortiq asar yozgan boʻlib ulardan 10 tasi bizgacha yetib kelgan.