|
Madaniyatning iijtimoiy-siyosiy hayotda tutgan o’rni.
Arablar Xuroson, Movarounnahr va Xorazmni bosib olgach, hamma yerda bo'lgani kabi o'lIkamizda ham qattiq-qo'llik bilan yurtni arablashtirish siyosatini olib bordilar. Bu borada islom dini, Qur 'oni Karimdan ustalik bilan foydalanildi. o'lkada islom dini bilan bir qatorda arab till, arab alifbosi ham Jorly qilindi. Arab
tili - davlat tili, įslom dini tili ya fan tili daraj asiga ko'tari ldi. Mahalliy tilde yozilgan asarlar ya'q qilindi, yerli bilimdontar quvg'in ostiga olindi. Arab tilini, 4slom dini va Qur'oni Karimni yaxshi egallagan va bilgan shaxslarning Jamiyatdagi o'rni va nufuzi oshdi. Bu arab tiliga nisbatan hayotily ehtiyojni kuch ayt irdi. Movarounn ahr va Xorazmda ham hato o'z ona tiliga nisbatan arab tilini yaxshi bilgan tolibi ilmlar bar gan sayin ko'payib bordilar, Arab til va islom dini bo'yicha mukammal bilim va malakaga ega bo'lganlar arab xalfall gining markaziy shaharlariga borib o'qishni odat tusiga, an'naga aylantirdilar. Damashq, Qohira, Bog'dod, Kufa, Basra va boshqa shuning singari katta shaharlarda Movarounnahr va Xor azm dan barib fan, madaniyat taraqqiyotiga o'z hissasini qo'shgan ajdodlarimiz soni borgan sayin ko'payib bordi. Xususan bu borada Bog'dod shahri Sharqning ilm -marifat markazi sifatida katta ahamiyat kasb etdi. IX asrda bu shah arda «Bayt-ul-Hikma» («Donihm andlar uyi»)-Sharqaing fanlar akademiyasi tashkil etildi. Xuddi shunga monand X asr oxiri- XLasr boshlarida Xor azmda ham podsho Ma'mun ibn Ma'- mun (995 997) va un ing avlodlari davrida 1004 yilda «Don ishm an dl ar uyi» tashkil etildi. Urganchda tashkil etilgan bu «Bayt-ul-Hikma»- «Ma'mun akademiyasi» (Xorazm akademiyasi) deb nomlan adi. Bog'dod va Urganchdagi «Donishmandlar uyi»da o'z vaqtida nomlari dunyoga mash 'hur ulug' alloma va mutafakkirlar tahşıl o'rganlar. Ular orasida Ahm ad Fargo'niy, Al - Xorazmiy, Beruniy, ibn Sino, ibn al-Hammor, Abu Saxl Masixiy, ibn Iroq kabi ulug' va buyo'q zotlam ing nomlari bar. Movarounn ahr va Xorazmda IX- -XII asrlarda ijtimoiy-iqtisodiy va madan iy taraqqiyot da (yuz bergan ijobiy yutuqlar va muvaffaqiyatlar haqida gap ketganda, ana shu yutuk va markazlashgan mustaqil
muvaffaqiy atl arn in g sosiy om ili va sababchisi bo'lgan davlatl arn ing vujudga kelganligini etibordan qochirm asligimiz keraq albatta. O'z mavqei va tutgan o'mi jihatidan xalqaro maydonda katta e'tibor va nufuzga ega bo'lgan O'ta Osiyodagi som oniylar, qoraxoniylar, g'aznaviylar, saljuqiylar va xorazmliklar davlatlari Axmad Nast, Ismoil Somoniylar, Alptakin, Mahm ud G'aznaviy, Tug'rulbeq Sulton SanJar Anushtegin, Otsiz, Takash singari tadbirkor va uzoqni ko'ra oladigan davlat arboblari davrida har tomonlama rivojlanib, madaniy taraqqiyotda yuksak muvaffaqiyatlar ga erish dil ar. Chunki bu hukmdorlar davrida mamlakatda davlat hokimiyati must ahk am landi, nisbatan tinchlik osoyishtal ik va barqarar lik vujudga keldi. Natijada moddiy ish lab chiqarish rivoj topdi, hunarm andchilik va savdo taraqqiy etdi, madaniyat gurkirab o'sdi. Bu davrda «Buyuk ipak yo'li»ning o'mi va ah am iyati oshdi, hunarmandchilik va savdo-sotiqlar rivoj topgan obod va ko'tkam shah arlar vujudga keldi. Buni shundan ham bilish mumkinki, al-Muqaddasiyn ing yozishicha (985 yilda yozgan) 850-933 yillarda Xorazmda 13 shahar mavjud bo'lgan bo'Isa, yarim yildan so'ng shah arlar soni 33 taga yetgan. Bular: Kos, Gardmon, Oyxon, Orzaxiva, No'qfog'. Qardar, Mizdakxon, Jashira, Sadvar, Zarduh Borategin, Madminiya (Jayxun daryosining o'ng sohilida), Jurjaniya, Raxushmisan, Madamisan, Xiva, Kardaranxos, Xazorasp, Jigarband, Joz, Darg'on, Jit, Kichik Jurjan iya, ikkinchi Jit, Safdor, Nuzvar, Z.am ahshar, Ruzun, Vazirmand, V ask ax ankas Andarosgondir. Muqaddasiyning so'zlariga qaraganda, Xarazm aholisi aql-zakovali, fikh ilmini egallagan ma'rifatli kishilar bo lganlar. X alifalik shah arlarida fikh, adabiyat, Qur'onni uran ish sohasda shogirdi bo' lmagan xor azm lik imom (bu yerda yirik olim ma'nosida) kamdan-kam uchraydi. Xorazmning bu davrdag taraqqiyati xususida yirik olim S. P. Tolstovning arxeologiyaga oid quyidagi xulosalari ham g'oyatda ibratlidir: «Bn davrlardagt Xorazmning iqtisodiy parvozini nzardan o'tkazar ekan siz, bir vaqtlar feodal monarxiya bo'lgan bu davlat qiyofasining qoldiql ari ko'z o'ngimizda namoyon bo'ladi. Bizning nigohimizda yuz minglab gektarl ab yerlarga obi - hayot bergan ulkan sugorish in shoot lari, Xuroson, Movarounn ahr va Qipchog dasht lariga tutashib ketgan strategik va savdo yo'llari istehkomlari, shaxarlarming qaynoq hayoti, hunarmandchilik ravnaq topgan savdo-sotiq ham da O'rta Osiyo, Eron va Volga bo'yining badiy madaniyatining keying butun tarixiga kuchli ta'sir ko'rsatgan Xorazm uyg'onish davrin ing bar ulug'vorligi va boy ravnaqi gavdalanganday bo'ladi»4. IXXII asrlarda ijtimoiy-iqtisodiy, manaviy va madaniy soh adagi taraqqyot o'lkam izn ing Xorazm vohasidan tashqari boshqa hududlariga ham xosdir. Buxora, Samarqand, Kesh, Naqshob, G'azna, PanJikent, Binokent, Shosh, Temiz, Quva, Kobadiyon, Boykent va boshqa shaharlar savdo -tijorat, hunarmandchilik va madaniyat markazl ari sifatida dong taratganlar. Somoniylar poyt axti Buxoro dunyoda ikkinchi Makka hisoblangan. Bu yerga savdo-sotiq, tijorat ishlari bilan, kasb-hunar o'rganish, islom nuri va madaniyatidan bahramand bo'lishdek ezgu niyatda odamlar dunyoning turli burchaklaridan ogib kela boshlaganlar. Tarixchi Abu Mansur as-Saolobiy takidlaganday. (961-1038) Buxoro somoniylar davridan boshlab «. shon-shuhrat makoni, saltanat kabast va zamonasining ilg'ar kishilari Jam lan gan, yer yuzi adiblarin ing yulduzlari porlagan hamda o'z davrining fozillari yig'ilgan (joy) edi»5. Xullas, demoqch imizki, arablar istilosidan so 'ng IX XII asrlarda mahalliy hukmdorlar boshchiligida vujudga kelgan markazlashgan davlatl ar davrida mamlakatda vujudga kelgan itimoiy-iqtisodiy, mahaviy-m adaniy qulay vaziyat shunday muhitni yar atdikt, natjada bu mintagadan o'z qobiliyatlari, yorqin va betakror jrol ari, ukan madaniy-ma'rifly durdonalari bilan Jahon madaniyati sivilizatsiyasi xazinasiga bebaho hissa qo 'shgan ajoyib allomalar, fan va madaniyat sohiblari, olimu - donishmandlar, mumtoz adabiyot daholari kamolotga yetdilar. Bularning xammasi bizning milliy iftihorimiz, g'ururimiz va fahrimizdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
