|
QIRQQULOQLAR (QIRQQULOQTOIFA) BO`LIMI
Qirqquloqlar o`sishi jihatidan qirqbo`g`imlarga o`xshasa ham, lekin bargining yirikligi va spora beruvchi boshoqlarining bo`lmasligi bilan ulardan farq qiladi. Qirqquloqlaming sporalari barglarining ostki tomonida yoki chet ida joylashgan qo`ng`ir rangli bo`rtmalar (soruslar) ichiga joylashgan sporangiylarda yetishadi.
Qirqquloqlaming ko`payishi ham xuddi qirqbo`g`imlamikiga o`xshash jinssiz va jinsiy bo`g`inlaming gallanishi bilan sodir bo`ladi. Soruslardagi sporangiylar ichida yetilgan sporalar sporangiy po`sti yorilgach tashqariga chiqadi va shamol yoki suv yordamida tarqaladi.
Nam tuproqqa tushgan sporadan gametafit o`sib chiqadi. Qirqquloqlaming gametafit bo`yi 1 sm keladigan, yashil, yupqa va yuraksimon bo`lib, pastki qismidagi rizoidlari bilan tuproqqa yopishib turadi. Lekin u uzoq yashamaydi. Gametafitdagi anteridiylarda ko`p xivchinli harakatchan spermatozoidlar, arxegoniylarda esa tuxum hujayra yetiladi. Yomg`ir paytida anteridiy va arxegoniy uchidan ochilaui va anteridiydan chiqqan spermatozoidlar arxegoniylar ichiga kirib, tuxum hujayra bilan qo`shiladi. Urug`langan tuxum hujayradan murtak hosil bo`ladi. Murtak esa o`sib yangi qirqquloqni hosil qiladi.Qirqquloqlardagi vegetativ ko`payish ildizpoyalari orqali sodir bo`ladi.
O`zbekistonda qirqquloqlar asosan tog`lardagi o`rmonlarda, qoyalar soyasida, g`orlar ichidagi semam tuproqlarda o`sadi.
Bularga misol qilib, zuxrasoch qirqquloq va suv qirq- qulog`ini keltirish mum`dn.
Zuxrasoch ildizpoyali ko`p yillik o`t.Bargi (poyasi) keng nashtarsimon, uzunligi 10—4Эsm,
3 karra patsimon bo`lingan. Barg bo`laklari ham qisqa bandli, pastki tomonida soruslar joylashgan, sporalari iyun-avgust oylarida hosil bo`ladi.
Zuxrasoch tog`larda, qoyalaming yoriqlarida, soya joylarda, buloqlaming bo`ylarida o`sadi.
Ochiq urug‘li o‘simliklar bo‘limi daraxt va butalardan tashkil topgan. Ular urug‘laridan ko‘payadi.
Ochiq urug'li o‘simliklaming urug‘lari gulli o'simliklarnikiga o‘xshash meva ichida yopiq holda emas, balki maxsus qubbalarda ochiq holda yetishadi. Shuning uchun ham ular ochiq urug'Ii o'simliklar deyiladi. Archa bo‘yi 20 m gacha yetadigan, doimo yashil daraxtdir.Tog‘larning 3500—4500 m balandlikdagi yon- bag‘irlarida, sovuq va doimiy shamol ta’sirida archaning yer bag‘irlab o‘sishga moslashgan turlari ham uch Archaning barglari juda mayda, yashil rangli, tangachasimon.
Archa juda sekin o‘sadi. Urug‘idan unib chiqqan archaning katta daraxt bo‘lib yetishishi uchun 100 yildan ortiq vaqt kerak. Archa ming yil va hatto undan ham ortiqroq yashaydi. Archa ikki uyli o‘simlik.
Archaning urug‘chi qubbalari urug‘langandan keyin ikkinchi yoki uchinchi yilda pishadi.Archa tog‘ning yuqori qismidagi toshloq va tuproqli yonbag'irlarda, suv ayirgichlar, daralar ichida o‘sib. o‘ziga xos o‘rmonlar — archazorlar hosil qiladi. O‘rta Osiyoda archaning 7 ta yowoyi turi o‘sadi, bulardan uchtasi (Zarafshon archasi, Turkiston archasi va saur archa). U O‘zbekiston tog‘larida katta-kichik archazorlar hosil qiladi. Bundan tashqari, shahar ko‘chalarida, maydonlarida, xiyobonlarda va istirohat bog‘larida manzarali daraxt sifatida Virgin archasi ekiladi. Virgin archasining vatani Shimoliy Amerika.Manzarali o‘simliklar qatorida archadoshlar oilasiga mansub daraxtlardan yana biri Sharq sauri ekiladi. U tana va baigining tuziiishi bilan archaga o‘xshaydi, lekin yosh novdalaming o‘ziga xos shoxlanishi va pishgan qubbalarining notekis choklar orqali ochilishi bilan archalardan farq qiladi.
Qarag'ay turkumi qarag'aydoshlar oilasiga mansub bo`lib, yer yuzida turkumning 100 ga yaqin turi o‘sadi. Ular asosan Shimoliv Yarimsharda tarqalgan. Yevropa, Osivo va Anerikada katta-katta mavdonlarda qarag‘ay o‘rmonlari maviud.
О zbekistonda qarag`aylar tabiiy holda o‘smaydi. Lekin ulaming 10 ga yaqin turi O‘zbekistonda eng yaxshi xushmanzara va yog‘ochbop o'simlik sifatida ekib o‘stiriladi. Qarag‘aylardan eng keng tarqalgani oddiy qarag‘ay hisoblanadi. 0‘zbekiston sharoitida uning balandl gi 10—20 m oraIig‘ida boiadi.
Oddiy qarag‘ay bir uyli yorug‘sevar, doimo yashil daraxt. Tanasi qizgish-qo‘ng‘ir, shox-shabbasi o‘sish sharoitiga qarab turlicha boiadi. Ochiq joylarda o‘sgan tuplari juda ham sershox va salobatli boiadi.
Barglari novdalarda 2 tadan boiib o‘mashgan, uzunligi 5—7 sm, och yashil rangli. Oddiy qarag ay urug‘idan yaxsh o'sadi.
Qarag‘aylar o‘rta hisobda 200—400 yil yashaydi.
0‘zbekistonda qarag‘aylar qishloq va shaharlarimizni ko‘kalamzorlatirishda ko‘plab ekiladi. Ular tez o‘sadigan sifatli yog‘ochbop o‘simlik bo‘lishi bilan bir qatorda dorivorlik xususiyatga ham ega. Bulardan tashqari qarag‘aylardan oliy nav qog‘ozlar tayyorlashda va texnik spirtlar olishda foydalaniladi
Do'stlaringiz bilan baham: |
