|
Juft hosil qilishi. Ko'payishga tayyorgarlik davrida qushlar juft hosil qiladi. Monogamiya deb ataladigan bu jarayon ko'pchilik qushlar uchun xos. Bir qancha qushlar (oqqushlar, laylaklar, lochinlar) jufti bir necha yil, hatto umr bo'yi saqlanib qoladi; boshqalari faqat ko'payish davrida juft hosil qiladi. O'rdaklarning jufti tuxum qo'yishdan oldin tarqab ketadi. Bir qancha qushlar juft hosil qilmaydi; nari ko'payish davrida makiyonini otalantiradi; nasli to'g'risida faqat makiyoni g'amxo'rlik qiladi. Bu hodisa poligamiya deyiladi. Poligamiya ko'pchilik tovuqsimonlar (qirg'ovul, qur, karqur, tovuq) uchun xos.Ko'pchilik qushlaming narlari juft hosil qilish va ko'payish oldidan turli harakatlar va sayrash orqali urg'ochisini jalb qilishga harakat qiladi; ayrim poligam qushlaming narlari o'rtasida urush ham bo'lib o'tadi. Turnalarning narlari raqsga tushganga o'xshash harakatlar qiladi; tovuslar dumidagi patlarini yoyib, o'z go'zalligini namoyon qiladi. Chaylachi qushlar nari esa o'tlar, shox-shabbalar va barglardan uya qurib, uni chiroyli toshlar, chig'anoqlar va boshqa ko'zga tashlanadigan narsalar bilan bezatadi. Uyaga urg'ochisini olib kirib, unga gul yoki biron chiroyli narsa in'om etadi. Qushlaming sayrashi ham modasini jalb qilishga qaratilgan. Ularning makiyoni erkagini tanlab, uning bilan juft hosil qiladi. Afrika tuyaqushlarining esa urg'ochisi o'zini namoyish etib, erkagini jalb qilishga harakat qiladi. Uya qurishi. Ko'payishidan oldin ko'pchilik qushlar uya qurishga kirishadi. Laylaklar singan shoxchalardan daraxtlar, simyog'ochlar va trubalar ustiga uya qurib, har yili uni yangilab turadi. Qo'ng'irlar suv o'sim-liklaridan suzib yuruvchi uya yasaydi. Ko'pchilik qushlar (qizilishton, chittak, pashshatutar, sassiqpopishak, chug'urchiq, yapaloqqush) daraxtlar kovagiga uya quradi. Qaldirg'ochlar imoratlar devoriga so'lak bilan aralashtirilgan loydan choraksharsimon uya quradi. Ko'ktarg'oqlar, kurkunaklar, jarliklar va daryolarning tik qirg'oqlarini kovlab uya yasaydi. Chumchuqsimonlar daraxt shoxlari ayrisiga quruq o'tlar, mox, patlar va boshqa narsalardan kosasimon chiroyli uya quradi. Faqat ayrim qushlar (pingvinlar, kayralar, kakkular) maxsus uya qurmaydi. Kakkular o'z tuxumini boshqa qushlar iniga tashlab ketadi. Kayralar va pingvinlar yer ustidagi chuqurchalarga tuxum qo'yadi.Qushlar sudralib yuruvchilarga nisbatan kampusht bo'ladi. Kampushtlik nasi to'g'risida g'amxo'rlik bilan bog'liq. Uyadagi tuxumlar soni bittadan (pingvinlar, kayralar) 22 tagacha (chil kakliklar) yetadi. Qushlar o'z tuxumlarini jo'ja ochib chiqqungacha bosib, tanasi bilan isitib yotadi. Poligam qushlar tuxumini faqat urg'ochilari (tovuqsimonlar, g'ozsimonlar), monogam qushlarda esa urg'ochisi va erkagi navbat bilan yoki faqat urg'ochisi bosadi; erkagi esa urg'ochisini oziqlantiradi va o'z hududini qo'riqlaydi (yirtqich qushlar, boyo'g'lilar, ayrim chumchuqsimonlar)Tuxum bosish va bola boqish. Qushlarning inkubatsiya (tuxum bosish) davri tuxumning va qushning katta yoki kichikligiga bogiiq. Mayda chumchuqsimonlar tuxumini 11 -12, qarg'a-17, oqqush-35-40, tovuq-21, o'rdak-28, g'oz-30, kurkalar-28 sutka bosadi. Tuxumdan ochib chiqqan jo'jalarning ko'rinishiga ko'ra qushlar jo'ja ochuvchi, chala jo'ja ochuvchi vajish bola ochuvchilavga ajratiladi. Jo'ja ochuvchi qushlar tuxumdan chiqqan jo'jalarining tanasi pat bilan qoplangan, ko'zi ochiq, mustaqil harakat qilib, oziqlanadigan holatda bo'ladi (tovuqsimonlar, g'ozsimonlar, tuyaqushlar). Chala jo'ja ochadigan qushlar bolasi tuxumdan ko'zi ochiq, patli bo'lib chiqadi; lekin ucha oladigan bo'lgunicha ularni ota-onalari boqishadi (chaykalar, bo'ron qushlari," chisiklar). Jish bola ochadigan qushlarning tuxumdan chiqqan bolasi-ning tanasi patsiz, ko'zi yumuq bo'lib, ularni ota-onasi uzoq vaqt oziqlantiradi (chumchuqsimonlar, qizilishtonlar, kaptarsimonlar, yirtqich qushlar). Bola boqish davri tamom bo'lganidan so'ng qushlar oilasi tarqalib ketib, ular gala hosil qiladi. Yosh parrandalarning ko'p qismi bir yoshga yetmasdan nobud bo'ladi. Ko'pchilik mayda va o'rtacha kattalikdagi qushlar bir yoshda voyaga yetib, ko'payishga kirishadi. Birmuncha yirikroq qushlar (kulrang qarg'a, o'rdak, mayda yirtqichlar, baliqchi qushlar) ikki yoshda, gagaralar, burgutlar, bo'ron qushlari 3-4 yoshda, tuyaqushlar 4-5 yoshda voyaga yetadi. Mayda chumchuqsimonlar 1-1,5 yildan 8-10 yilgacha, birmuncha yirik qushlar 30-40 yil (baliqchi qushlar, tumalar, tasqara, Afrika tuyaqushi), hatto 50-70 yil (ukki, qarg'a, burgut, oq birqozon, to'tiqushlar) umr ko'radi.Tullash. Qushlar ko'payishdan so'ng ko'p o'tmay tullay boshlaydi. Chumchuqsimonlarning tullashi sekin va uzoq davom etadi: Tovuqsimonlar, g'ozsimonlar bir necha hafta davomida tullaydi. G'ozsimonlar tullash davrida (2-5 hafta) uchmaydi. Qushlarning nari urg'ochilariga nisbatan ertaroq tullashga kirishadi. Karqur va qurlarning nari tullash davrida o'rmonning ichkarisida yolg'iz yashaydi, o'rdaklar esa borish qiyin bo'lgan botqoqliklarda katta gala hosil qiladi.Qushlarning hayoti boshqa hayvonlar singari yashash shaгоitining o'zgarishlariga moslashgan. Вu moslashuv har bir tur hayotining eng qulay davri bo'lgan ko'payish vа bola boqishni ob-hayo juda qulay vа oziq mо'l bo'lgan mavsumda sodir bo'lishidan iborat. Qushlar hayoti yillik siklini ko'payishga tayyorgarlik, ko'payish, tullash, qishga tayyorgarlik vа qishlash davrlariga ajratish mumkin. Ko'payishga tayyorgarlik vа ko'payish davrlari to'g'risida yuqorida tushuncha berildi.Qishga tayyorgarlik. Sovuq kunlar kirib kelishidan oldin qushlar ko'p oziqlanishi vа organizmida yog' to'plashi lozim. Shuning uchun ular oziq qidirib ko'chib yuradi. Ayrim qushlar qishga birmuncha oziq ham yig'adi. Ba'zi о'rmon qushlari to'kilgan barglar ostiga yoki tuproqqa о'rmon yong'og'i yoki qarag'ay urug'larini bekitib qo'yadi. Oziq tanqis bo'lgan qish kunlari ular bu oziqning bir qismini topib yeydi. Oziqning qolgan qismi kemiruychilar vа hasharotlarga уеm bo'ladi yoki bahorda ko'karib chiqadi. Chittaklar vа fоtmасhumсhuqlаг qishda yeyish uchun urug'larni po'stloqdagi yoriqlarga bekitishadi. Mayda yapaloqqushlar esa o'zlari o'ldirgan o'lja (mayda kemiruychilar)ni daraxtlar koyagiga taxlab qo'yishadi.Qishlash. Qish fasli qushlarning oziq topishi uchun eng qiyin dayr hisoblanadi. Shuning uchun ular qish maysumiga oldindan tayyorgarlik ko'radi. Yashash joyining maysumiy o'zgarishiga binoan qushlar o'troq, ko'chib yuruychi vа uchib ketuvchi ekologik guruhlarga bo'linadi. О'troq qushlar- qishda o'zi tug'ilib o'sgan joyini o'zgartirmaydi; faqat oziq qidirib o'nlab kilometr masofaga uchib borishi mumkin (chumchuqlar, karqurlar, qirg'ovullar, kaptarlar, maynalar, chittaklar). Ко’chib yuruvchi qushlar (qarg'alar, zog'chalar) qish tushishi bilan janubroqqa bir necha yuz kilometrgacha masofaga uchib ketadi, аmmо o'zi yashayotgan tabiiy mintaqadan chiqmaydi. Uchib ketuvchi qushlar qish kelishidan oldin minglab kilometr uzoqda joylashgan issiq o'lkalarga uchib ketadi, bаhor kelishi bilan o'zlari uуа qurib, bola ochadigan joylariga уаnа qaytib keladi (laylaklar, turnalar, qaldirg'ochlar, bulbullar).Qushlar uch guruhga bo'linishi shartli bo'lib, ko'pincha biг turning o'zida ulаr yashash joyiga qarab mavsumiy o'zgarishlar turli darajada namoyon bo'ladi. Masalan, kulraпg qarg'a Yeyropaning janubida o'troq, shimolda - uchib ketuvchi hisobIanadi. Iqlim vа oziqlanish sharoiti ham qushlar hayotidagi mavsumiy o'zgarishlarga ta'sir ko'rsatishi mumkin. Qish iliq kelib, oziq mо'l bo'lganida o'rdaklar vа shaq-shaqlar o'zi tug'ilib o'sgan joylarida qishlab qoladi. Вu hol qushlar uchib ketishining asosiy sababi yashash sharoitining mavsumiy o'zgarishi bilan bog'liqligini ko'rsatadi. Shuning uchun iqlim qancha kontinental bo'lsa, uchib ketuvchi qushlar ham shuncha ko'p bo'ladi.Qushlarning migratsiya уо'li har xil uzoqlikda joylashgan. Afrikada qishlagan qaldirg'ochlarning yo'li 9-10 ming km, Barens dengizi yаqinida yashaydigan qutb krachkasi qishlash uchun 16-18 ming km uzoqda joylashgan Afrika qit'asiga uchib ketadi. Suv qushlarining uchib o'tishi qo'nib dam olish vа oziqlanish uchun sharoit bo'lgan daryolar vodiysi hamda dengiz sohillari bo'ylab o'tadi. Ko'pchilik qushlar gala bo'lib uchadi. Qushlar bir sutkada 1-2 soat uchadi, boshqa vaqtda oziqlanish vа dam olish bilan mashg'ul bo'ladi. Mayda chumchuqsimonlar sutka davomida odatda 50-100 km, o'rdaklar 100-500 km, laylaklar-250 km masofani bosib o'tadi. Okeanlar ustidan uchib o'tayotganda qushlar dam olmasdan minglab kilometr masofani bosib o'tadi.Qushlar qishlov joyiga har xil vaqtda uchib ketadi vа uchib keladi. Laylaklar, qaldirg'ochlar, zarg'aldoqlar, kakkular yozning oxirlarida uchib ketib, bahor o'rtalarida uchib keladi. O'rdak1ar vа g'ozlar boshqa qushlarga nisbatan kechroq uchib ketadi. Qushlaming uchib ketishi ular yashaydigan joyda haroratning vа oziq miqdorining mavsumiy o'zgarishiga moslanishdan iborat. Qushlarning uchib ketishi uchun kun uzunligining o'zgarishi signal bo'ladi. Shuning uchun ko'pchilik qushlarning uchib ketishi har уili bir xil vaqtda sodir bo'ladi. Qushlar kunduzi yoki kechasi ham uchishi mumkin. Lekin ko'pchilik qushlar kechasi uchib, kunduzi oziqlanadi vа dam oladi. Bir xil qushlar gala bo’lib (g'ozlar, o'rdaklar, baliqchi qushlar), boshqalari yakka-yakka (bulbullar, penochkalar, moyqutlar, bedanalar) uchadi. Qushlar uzoq masofaga uchib ketishdan oldin tanasida yog' zahirasi to'playdi. Yog' ulaming uchishi uchun energiya hisoblanadi.Qushlaming uchib ketishi vа uchib kelishi tug'ma irsiy programma hisoblanadi. Qushlaming uchib ketish vaqti vа uchib o'tish yo'lini aniqlashi аnа shu programma bilan bog'liq. Аmmо bu tug'ma instinkt muhit sharoitining muаууаn omillari ta'sirida nаmоуоn bo'ladi. Qushlar uchib ketishi minglab yillar davomida kelib chiqqan evolutsion jarayondir. Qushlar migratsiya yo'lining shakllanishi shimoliy yarimshardagi muzlik davri ta'sirida borgan. Ayrim qushlar migratsiya уо'li ularning muzlik davridan so'ng tarqalish yo'lini takrorlaydi. Qushlaming uchib o'tish уо'li halqalash orqali aniqlanadi.Uchib ketishda qushlarning mo'ljal olishi. Qushlaming muаууаn muddatda uchib ketish yo'nalishi tug'ma programma asosida belgilangan. Qushlar uchish yo'nalishini quyosh, yulduzlar уоki yer magnit mауdoniga asosan aniqlashadi. Tajribalarda yopiq binoda quyosh, yulduzlarning osmondagi o'rni yoki magnit qutblarining holati o'zgarganida qushlar ham o'z yo'nalishini o'zgartirishga uringan. Lekin qushlarning juda aniq navigatsiya qilish xususiyati hozirgacha ochib berilmagan. Ayrim fikrlarga qaraganda qushlar uchib o'tgan yo'lni eslab qolish xususiyatiga ega, ularning уо'l topishi boshqa qushlarning yordami bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Сhо'l vа vоhа qushlari. O'tloq, dasht vа cho'l kabi ochiq joylarda hayot kechiradi (tuyaqush, tuvaloq, oqbovur. qorabovur, to'rg'ay). Ular uyasini tuproq yuzasiga quradi; tez yugurib уоki yurib, yer yuzasidan oziq qidiradi. Gavdasi katta уоki o'rtacha kattalikda, bo'yni vа oyoqlari uzun, baquvvat; barmoqlari kalta vа yo'g'on bo'ladi. Barmoqlari soni uchtagacha (tuyaqushlarda ikkitagacha) kamaygan. Ochiq joyda yashovchi qushlar patlari rangi uzoqdan ko'zga tashlanmaydigan kulrang tusda bo'ladi. Qushlar - quruqlikda yashovchi juda xilma-xil hayvonlar. Ularning 9000 ga yaqin turi, jumladan O'zbekiston hududida 750 turi ma'lum. Qushlar sinfi to'sh suyagida toj o'simtasining bo'lishi yoki bo'lmasligiga ko'ra ko'kraktojsizlar va ko'kraktojlilar guruhlariga ajratiladiKo'kraktojsizlar qanotlari kalta, ko'kraktoj suyagi rivojlanmagan (nomi shundan), ko'krak muskullari nisbatan kuchsiz rivojlangan, pat o'siqchalarida ilmoqchalari bo'lmaganidan pati yelpig'ich hosil qilmaydi. Ular uchish qobiliyatini yo'qotgan, lekin oyoqlari baquvvat bo'lib, tez yuguradi. Tez yugurishga moslanish natijasida oyoq barmoqlari yo'g'onlashib, ular soni uchtagacha (hatto tuyaqushlarda ikkitagacha) kamayadi. Ko'kraktojsizlar-nisbatan sodda tuzilgan, eng qadimgi qushlar. Ularga tuyaqushsimonlar, kazuarsimonlar, nandusimonlar turkumi kiradi.Tuyaqushsimonlarning faqat bitta turi Afrika cho'llarida tarqalgan.Tuyaqush eng yirik qush bo'lib, uning balandligi 3 m ga, vazni 100 kg ga yetadi. Uning uzun va kuchli oyog'i soatiga 60-70 km gacha tezlikda yugurishga imkon bersa, kalta qanotlari esa yugurayotganida keskin burilishga уоrdаm beradi. Erkagining pati qora-ola, urg'ochisiniki-kulrang bo'ladi.Tuyaqushlar barcha turdagi hayvonlar, o'simlik mevalari va urug'lari bilan oziqlanadi. Ko'pincha gala bo’lib, boshqa hayvonlar bilan birga yuradi. Poligam qushlar urg'ochisi har biri 1400 g keladigan 8- 12 ta tuxumlarini yerdagi chuqurchalarga qo'yadi. Tuxumlarni odatda kunduzi urg'ochisi, kechasi erkagi bosib yotadi. Тuхumdаn chiqqan jo'jasi patli bo'lib ota-onasi orqasidan ergashib yuradi. Janubiy Afrikada tuyaqush fermalarda boqiladi.Kazuarsimonlar Shimoliy Avstraliya va Yangi Gvineya tropik o'rmonlarida yashaydi. Tashqi ko'rinishi tuyaqushga o'xshab ketadi, lekin patining chipor tusda, boshida muguz sovuti bo'lishi bilan undan farq qiladi. Uning vazni 80-90 kg keladi. Bu turkumga Avstraliya qit'asida tarqalgan еmu ham kiradi. Uning qanotlari deyarli yo'qolib ketgan. Butalar o'sadigan dashtlarda yashaydi. Emuning bo'yi 180 sm, og'irligi 45-54 kg keladi.Nandular - Janubiy Amerikada tarqalgan, poligam qushlar. Bo'yi 170 sm ga, og'irligi 25 kg ga yetadi. Tuxumlarini erkagi bosadi vа bolalarini ergashtirib yuradi.Тоvuqsimопlаг turkumi. Tovuqsimonlar o'rtacha kattalikdagi qushlar. Tanasi ixcham, boshi kichik, tumshug'i kalta bo'lib, uchi biroz pastga egilgan. Qanotlari kalta, lekin keng. Oyoqlari to'rt barmoqli, barmoqlari uchida kuchli, uchi to'mtoq tirnoqlari bor. PatIari tig'iz, momiq parlari deyarli bo'lmaydi. Tovuqsimonlar qanotlarini qoqib ovoz chiqarib uchadi. Ко'рсhilik turlari o'troq yashaydi. Ayrim turlari(oq chil kaklik) mavsumiy ko'chib yuradi; bedanalar qishda uzoq janubga uchib ketadi. Ко'рсhilik tovuqsimonlarning xo'rozi makiyoniga nisbatan katta, rangdor bo'ladi. Уеr yuzasida chuqurcha shaklida uуа quradi.Asosan o'simliklar doni, jo'jalari-ko'proq hasharotlar bilan oziqlanadi. Tovuqsimonlar - poligam, 2-25ta yirik tuxum qo'yadi. Urg'ochisi tuxum bosib, tuxumdan chiqqan jo'jalari to'g'risida g'amxo'rlik qiladi. Tovuqsimonlarga 6 oilaga mansub 280 tur kiradi. O'zbekistonda qirg'ovullar oilasiga mansub 5 turi tarqalgan.Qirg'ovullar oyog'ining ilik qismi patsiz, xo'rozining oyoqlarida patdan iborat pixi bor. Вu oilaga qirg'ovul, kaklik, bedana kirib, ular O'zbekistonda uchraydi. Хоnаki parrandalardan tovuq vа tovus ham shu oilaga kiradi. Хоnаki tovuqlar Hindistondagi tropik o'rmonlarda tarqalgan bankiv tovuqlaridan kelib chiqqan.O'zbekistonning daryo vodiylaridagi to'qaylarida, еkin ekiladigan dalalar yaqinidagi butazorlarda oddiy qirg'ovul tarqalgan. Qirg'ovul o'troq qush, uyasiga 8-12 ta tиxиm qo'yib, urg'ochisi bosib yotadi. Bedana gavdasining uzunligi 20 sm gacha. Yеvroра, Afrika, Janubi-G'arbiy Osiyoda tarqalgan. Uchib ketuvchi qиsh; Amerika vа Janиbiy Osiyoda qishlaydi. Qalin o't-o'lanlar orasiga uуа quradi. Bedana O'rta Osiyoda sayroqi уа иrishqoq qush sifatida qafasda boqiladi. Keyingi yillarda bedanalar tиxumi vа go'shti иchun maxsиs fermalarda boqilmoqda. Ularning bir yilda 250-300 tuxиm beradigan zotlari chiqarilgan.Chumchuqsimonlar turkumi. Chumchuqsimonlarga xilma-xil tиzilgan, har хil hayot kechiradigan qushlar kiradi. Gavdasi birmиncha mayda yoki o'rtacha kattalikda bo'lib, oyoqlari ingichka, 4 barmoqli, ulardan bittasi orqaga, uchtasi oldinga qaragan. Chumchuqsimonlar hozirgi mavjиd qushlar turining deyarli yarmi (5000) ni tashkil etadi. Вu hol ularni boshqa qushlarga nisbatan faol hayot kechirishi, oziqlanishi vа turli xil mиhitga moslashganligi bilan bog'liq. Mayda chumchuqsimon 3-5 kunda o'z og'irligiga teng keladigan hasharotlarni yeydi Chumchuqsimonlar tumshug'i har хil tuzilgan: nektarxo'rlar (kolibri)niki ingichka vа uzun, pishchuxaniki uzun vа biroz egilgan, qarg'a vа hakkaniki konussimon, qaldirg'ochlamiki juda kalta bo'ladi. Chittaklar tumshug'i yordamida daraxt tanasida koyak yasaydi. Chumchuqsimonlar o'simliklar urug'ini ko'pincha butunligicha yutadi. Lekin ular tumshug'i yordamida urug'ni boshoqdan уоki qubbadan chiqarib oladi. To'qimachilar, dehqonchumchuqlar urug'ning po'stini ajratib so'ngra yutadi.Chumchuqsimonlaming oyoqlari ham har хil tuzilgan. Jiblajibonlar, to'rg'aylar tez yuguradi; fotmachumchuqlar, jarqanotlar daraxtlar tanasiga qizilishtonlar singari tirmashib chiqadi;, to'tiqushlar vа yapaloqqushlar singari ozig'ini changallab olib tumshug'iga keltiradi.Chumchuqsimonlaming O'zbekiston faunasida qarg'alar, to'rg'aylar, chittaklar, dehqonchumchuqlar, to'qimachilar, dumparastlar, pashshaxo'rlar, fotmachumchuqlar, jibilajibonlar, qarqunoqlar, moyqutlar, zarg'aldoqlar, chug'urchiqlar vа boshqa oilalarga mansub 109 turi tarqalgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
