Курашиш дарслик “Akademiya” Тошкент – 2022

Коррупцион ҳулқ-атворнинг ўзига хос 
белгилари
: 
Коррупцион ҳулқ-атвор қоида шаклида маълум ижтимоий муҳитда 
мужассамланиб, авлоддан-авлодга ўтса, кишиларнинг табиий ҳаётий 
талаблари асосида юзага чиқса ва натижада, кўп маротаба такрорла
-
ниш асосида улар 
одат
шаклига айланади. Коррупцияга мойиллик одати 
жамият учун энг хавфли ҳолат ҳисобланади. Жамиятдаги бундай психо
-
логик ҳолатни бартараф этиш жуда катта муддатни ёки авлодлар алма
-
шинувини талаб қилиши мумкин.
Махсус адабиётларда “оғишган хулқ” атамаси, кўпинча, 
девиант 
ахлоқ
(
deviatio – 
лотин тилида “оғишган”) синоними билан алмаштириб 
қўлланилади. Ўзаро бир-бирининг ўрнини тўлдирувчи бу икки атамадан 
“оғишган хулқ” атамаси аниқ ва ўрганилган бўлгани сабабли кўпчиликка 
тушунарлидир. 
Шу ўринда қуйидаги ижтимоий ахлоқ турларини кўриб чиқиш
мумкин:
1.
Меъёрий (стандарт)
ахлоқ – кўпчилик одамлар учун харак
-
терли бўлган ижтимоий меъёрларга мос тушади, атрофдагиларнинг 
маъқуллашини уйғотади ва меъёрий мослашувга олиб келади. Умуман 
олганда, у гарчи индивидуалликдан маҳрум бўлса-да, вазиятга тенг, 
маҳсулдор. 
маргинал маконда мавжуд бўлган, ахлоқнинг кучли таъсирига 
учрамаган жамоатчилик фикрига таянади;
жамиятнинг турлича гуруҳ ва қатламларида салбий ижтимоий 
шароитлар таъсири остида юзага келиб, кейин тарқалади ва 
хулқнинг барқарор қоидаси ва мотиви сифатида мустаҳкамланади;
индивидуал манфаатдорлик позицияси кучли бўлади;
коррупциявий ҳулқ
-
атвор намоѐн бўлишининг оқибатигина 
жамиятда
хавф
-
хатарни келтириб чиқаради;
коррупциявий ҳулқ
-
атворга нисбатан ахлоқнинг таъсир доираси 
ҳуқуққа нисбатан кенг бўлади. 

---

272
2.
Маргинал (чекланган) ахлоқ
– ижтимоий меъёрларнинг энг охирги 
чегарасида туради, меъёр чегараларини ювади ва кенгайтиради, атроф
-
даги одамларда зўриқиш туғдиради.
3.
Ностандарт (ноодатий) ахлоқ
– ушбу жамиятда ушбу вақтда қабул 
қилинган камчилик одамларга хос меъёрлар чегарасидан чиқади. У икки 
асосий шаклда намоён бўлади: 
– 
креатив (ижодий) ахлоқ
– янги ғояларни амалга оширади, ўзига 
хос, маҳсулдор, тараққийпарвар, меъёрнинг ўзини ўзгартиришга олиб 
келиши мумкин, бироқ қатор ҳолларда атрофдагиларнинг қаршилигини 
уйғотади;
– 
девиант (оғишган) ахлоқ
– маҳсулдор эмас, деструктив ёки аутоде
-
структив, атрофдагиларнинг маъқулламаслигини уйғотади.
4. 
Патологик ахлоқ
– тиббий меъёрлардан оғишади, аниқ симп-
томлар шаклида намоён бўлади, маҳсулдорлик ва шахснинг ишга 
лаёқати тушиб кетади. Патологик ахлоқ вазиятга тенг эмас, у шахснинг 
ўз ҳаракатларини англаш ва уларнинг бошқариш қобилияти пасайиши 
билан бирга боради”
111
. 
В.Г.Гриб, Л.Е.Окслар коррупцияни девиант ахлоқнинг бир тури си
-
фатида характерлайди, коррупцион соҳага киришишни: жамият аъзо
-
ларининг давлат хизматчиси мақомига мос келмайдиган ғаразли хатти-
ҳаракати сифатида, бевосита шахсий манфаатлари таъсири остида ролли 
функцияларининг бузилиши (“ҳукумат вакиллари томонидан ноқонуний 
шахсий фойда эвазига хулқ-атворнинг кутилган стандартларидан воз 
кечиши”) деб тавсифлайдилар
112
.
Идеологик нуқтаи назардан коррупция жамият ва шахснинг 
дунёқараши тавсифномаси сифатида кўриб чиқилади. “Коррупция иде
-
ология сифатида – бу идеология давлат (расмий) ходимининг халқ ва 
жамият манфаати йўлида эмас, балки ўз уруғ-аймоғи, оиласи ва шахсан 
ўзига хизмат қилишидир”
113
. 
Коррупциянинг маънавий – этик изоҳини очкўзлик, ҳасад, чексиз 
текин даромад орттириш ва лаззатланиш иштиёқи каби турли инсоний 
иллатнинг кўринишида намоён бўлиши билан таққослаш мумкин. 
111
 Комилова Н.Г.
Хулқи оғишган болалар психологияси. / Ўқув қўлланма. – Т., 
2007.
112
 Гриб В.Г., 
Окс Л.Е. Противодействие коррупции. // Учебное пособие. – М.: 
Московская финансово-промышленная академия, 2011. 192 с.
113
 Качкина Т.Б.,
Качкин А.В. Коррупция и основные элементы стратегии про
-
тиводействия ей. // учебное пособие. – Ульяновск: Печатный двор, 2010. 80 с. 

---

273
Мазкур феноменнинг маданий жиҳати эса, у ёки бу жамият ва давлат
-
нинг маданий хусусиятлари ҳамда анъаналари, шунингдек, ушбу халққа 
хос бўлган миллий феъл-атвор чизиқлари ва менталитет хусусиятларига 
боғлиқ. 
Коррупциянинг кундалик-маиший аспекти порахўрлик, ошна-оғай-
нигарчилик (лавозимдаги шахс давлат лавозимига тайинлашда ўзининг 
қариндошлари, яқинларини илгари суриши) билан боғлиқ. 
Кўпчилик юристлар ва юридик психологларнинг фикрига кўра, “ҳеч 
қандай ташқи шароит, агар улар бир вақтнинг ўзида инсоний фаоллик
-
нинг ички детерминантида бўлмаса, ноқонуний хатти-ҳаракатларни 
белгиловчи сабаб бўлиши мумкин эмас”
114
. Шунинг учун коррупцияга 
мойил шахснинг муайян ички детерминантлари, яъни бундай шахснинг 
аҳамиятли ўзига хос хислатлари мажмуи тўғрисида гапириш мумкин.