Kunjut moyining kimyoviy tarkibi va biologik faolligi

Tabiiy fanlar
Saminova Hilola Abdukarim qizi – FarDU kimyo kafedrasi magistranti
KUNJUT MOYINING KIMYOVIY TARKIBI VA BIOLOGIK FAOLLIGI


Kunjut urug'i (Sesamum indicum L.) insoniyatga ma'lum bo'lgan dunyodagi eng muhim va eng qadimgi moyli urug'lik ekinlaridan biridir. Sesamum turkumi Pedaliaceae oilasining a'zosi bo'lib, u 16 turkum va 60 turni o'z ichiga oladi. Proteinning boy manbai bo'lgan kunjut moyi ishlab chiqarish uchun qayta ishlangan birinchi ekinlardan biridir, U asrlar davomida, xususan, Osiyo va Afrikada, xususan, Sudan, Efiopiya va Nigeriyada yetishtirilgan. Jahonda kunjut ishlab chiqarishining qariyb 70% Osiyo qit’asiga to’g’ri keladi. Afrika qit’asida dunyodagi kunjutning 26 foizini yetishtiradi, Syerra-Leone, Sudan, Nigeriya va Uganda asosiy ishlab chiqaruvchi davlatlar hisoblanadilar. Lotin Amerikasini jahon bo’yicha kunjut ishlab chiqarishdagi ulushi 4 foizini tashkil etadi[1]. Kunjut inson oziq –ovqat mahsulotlarida, dorivor, farmatsevtika, sanoat va qishloq xo'jaligida foydalanishda muhim rol o'ynaydi. Kunjut urug'i ko'plab non mahsulotlarida va moy' ishlab chiqarishda (xom yoki qovurilgan) ko'plab kulinariya qo'llanmalariga ega. Kunjut urug'i moyi margarin ishlab chiqarishda va kulinariya moylarida ishlatiladigan ko'plab to'yinmagan yog' kislotalarga juda boy. Kunjut urug'i moyi tarkibida sezilarli miqdorda sezamin va sezamolin lignanlari mavjud. Kunjut urug'i moyi sezamin va sezamolinning asosiy lignanlari benzodioksol bilan almashtirilgan furofuranlardir. Sezamol, sezaminol, uning epimerlari va epizesamin qayta ishlangan mahsulotlarda uchraydigan transformatsiya mahsulotlaridir. Barcha lignanlarning sintetik yo'llari ma'lum, ammo faqat sezamol sanoatda sintez qilib olinadi. Furofuran lignanlarining biosintezi koniferil spirtining dimerizatsiyasi bilan boshlanadi, keyin esa dioksollarning hosil bo'lishi, oksidlanish va glikozillanish sodir bo’ladi. Kunjut urug'i moyidagi lignan yo'lining aksariyat genlari aniqlangan, ammo lignan tarkibining merosxo'rligi yaxshi tushunilmagan. Sog'likni yaxshilaydigan xususiyatlar lignanlarni funktsional oziq-ovqatning jozibali tarkibiy qismlariga aylantiradi. Lignanlar insektitsidlarning samaradorligini oshiradi va oziqlantirishga qarshi faollikka ega, ammo ularning o'simliklardagi biologik funktsiyasi faraz bo'lib qolmoqda[2]. Ushbu birikmalar zardobdagi lipidlar darajasi va jigar funktsiyasiga foydali ta'sir ko'rsatadi va kunjut urug'iga sezilarli antioksidant faollikni beradi. Lignanlar, shuningdek, kunjut moyining oksidlanishga chidamliligi uchun ham javobgardir. Bu moddalarning barchasi odamlarda xolesterinni kamaytiradigan ta'sirga ega va yuqori qon bosimining oldini olish va hayvonlarda vitamin zahiralarini oshirishga javobgardir. Kunjut urug'lari mis va kaltsiyning ajoyib manbaidir. Shuningdek, u fosfor, temir, magniy, marganets, sink va B1 vitaminiga boy. Kunjutning ko'plab shifobaxsh xususiyatlari va sog'liq uchun foydalari uning yengil laksatif, yumshatuvchi va tinchlantiruvchi ta'siriga bog'liq bo'lishi mumkin. Kunjut urug'i moyi zararli melanomani in vitro sharotida o'sishini va inson yo'g'on ichak saratoni hujayralarining ko'payishini ingibirlashi aniqlangan. Teri ostidagi to'qimalarda bu moy kislorod radikallarini zararsizlantiradi. U teriga tez kirib, kapillyarlar orqali qon oqimiga kiradi. Kunjut urug'i moyi foydali tabiiy UB nurlar himoyachisidir. U bitlarni o'ldirish uchun bolalar sochlarida muvaffaqiyatli ishlatilgan. Sezamin bakteritsid va insektitsid ta'siriga ega. Sezamolin shuningdek, insektitsid xususiyatlarga ega va piretrum insektitsidlari uchun sinergist sifatida ishlatiladi. Kunjutning kimyoviy tarkibi shuni ko'rsatadiki, urug' moyning (50-60%), oqsil (18-25%), uglevodlar va kulning muhim manbaidir. Tokoferollar bilan birga antioksidantlar (sezamol, sezamolin va sezamin) mavjudligi sababli moy fraktsiyasi oksidlanishga nisbatan ajoyib barqarorlikni ko'rsatadi. Urug'dagi moyning miqdori va sifati o'simlikning iqlimi, tuproq turi, navlari va etukligi kabi ekologik, genetik va fiziologik omillarga bog'liqligi ko'rsatilgan.
Kunut (Sesamum indicum L.) urug'larining metanol ekstrakti olinib fraktsiyalangan va an'anaviy kolonkali xromatografiya yordamida tozalanishi natijasida 29 ta birikma, shu jumladan 7 furofuran lignanini ajratib olingan. Bu birikmalar orasida (+)-samin birinchi marta tabiiy manbadan olingan. Bundan tashqari, (-) - asarinin va sezamol kunjut urug'larida joylashgan ikkita ko'p lignan (+) - sezamolin (2) va (+) - sezamin (3) dan oksidlanish natijasida hosil bo'ladi. Ularning in vitro antioksidant potentsialini baholash uchun ettita ajratilgan lignanlar va ikkita hosila DPPH erkin radikallari va superoksid anionlarini tozalash faoliyati uchun tekshirildi. Bundan tashqari, temir ionlarini xelatlash qobiliyati va bu kunjut lignanlarini kamaytirish qobiliyati ham o'lchangan. Natijalar shuni ko'rsatadiki, taniqli sezamolin va sezamindan tashqari, ikkilamchi kunjut lignanlari (+) - (7S, 8'R, 8R) - akuminatolid ), (-) - piperitol va (+) -pinoresinol ham yetarli faol moddalardir va ozuqaviy va farmakologik foydalanish uchun potentsial manbalar bo'lishi mumkin[2]. Oziqlanish darajasini baholash uchun moyli o'simliklarning iqtisodiy ahamiyati, xossalari bilan bog'liq holda tarkibi omillari haqidagi bilimlar juda muhimdir. Shu sababli, ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi O’zbeksitonda yetishtirilgan kunjut navlarining urug'i va moyi bo'yicha fizik-kimyoviy tadqiqotlarni tahlil qilish va ularning biokimyoviy xususiyatlarini boshqa mamlakatlar bilan solishtirishdir.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. S. Gharby, H. Harhar, Z. Bouzoubaa, A. Asdadi, A. El Yadini, Z. Charrouf. Chemical characterization and oxidative stability of seeds and oil of sesame. Journal of the Saudi Society of Agricultural Sciences.2017.16.105-111.
2. Mebeaselassie Andargie, Maria Vinas, Anna Rathgeb, Evelyn Möller, Petr Karlovsky. Lignans of Sesame (Sesamum indicum L.): A Comprehensive Review. Molecules. 2021. 26. 883.