Kuchaytrgichlar

Н
R
rezistorda kuchlanish 0,5.4=2V gacha kamayadi. 
Natijada 
0
r
kollektor qarshiligidagi kuchlanish 10V gacha oshadi. Demak, bu 
qarshilik 10:0,5=20 komgacha ortadi. Shunday qilib, tranzistor kirishiga beriladigan 
o’zgaruvchan 0,1V amplitudali kuchlanish taʻsirida r
0
- tranzistor qarshiligi 0,8dan
20komgacha o’zgarar ekan. Bunda nagruzka rezistorda kuchlanish u yoki bu 
tomonga 4V ga o’zgaradi (10dan 2V gacha), yaʻni chiqish kuchlanishi amplitudasi 
4V ga teng bo’ladi. Bu kuchlanish kirish kuchlanishidan 40 marta ekanligini ko’rish 
mumkin.
Bu sonli misol taqribiy bo’lib, aslida kirish kuchlanishi bilan kollektor toki 
orasidagi bog’lanish nochiziqli bo’ladi. Ko’rilgan misolda tok va kuchlanish 
tebranishlari grafiklari 10.4-rasmda ko’rsatilgan. Grafiklarga quyidagi tenglamalar 
mos keladi: Kirish kuchlanishi baza-emitter sohasidagi kuchlanish quyidagi 
ifodadan aniqlanadi. 
кир
э
б
m
бэ
0
э
U
ерда
бу 
:
sin
m
m
э
б
б
U
t
U
U
U





, 
kollektor toki esa quyidagiga teng bo’ladi.
t
sin

mk
ko
k
I
I
i


. 
Xuddi Shularga o’xshash nagruzkadagi kuchlanish ifodalari quyidagicha 
bo’ladi:
H
k
H
mk
mkэ
mR
R
R
R
I
R
I
U
U
U
U







0
R0
mR
0
U
ва
U
ерда
бу 
t
sin

Sxema 
chiqishdagi 
kuchlanish 
esa 
Ro
э
k
кэ
чик
U
Е
U
U
U





2
кэо
0
U
ерда
бу 
t
sin

bo’ladi. 
Dastlab elektron kuchaytirgichlar lampalar asosida yig’ilgan. Signallarni 
kuchaytirishning asosiy printsiplari tranzistorlarda ham lampali kuchaytirgilarda 
ham bir xil fizikaviy qonuniyatlarga asoslangan. Ammo Shuni qayd qilish lozimki, 
lampali kuchaytirgichlarda tok tashuvchilar vakuumda harakatlanadi. Tranzistor va 
mikrosxemalarda esa Yarim o’tkazgich kristalli ichida harakat qiladi. 
Kuchaytirgichlarda yuz beradigan jarayonlarni lampali kuchaytirgichlar misolida 
tavsiflash nisbatan sodda ko’rinishiga ega bo’lganligi uchun bu masalani lampali 
kuchaytirgich asosida tahlil qilamiz. 
Lampali trioddan tuzilgan rezistorli kuchaytirgich 10.5-rasmda ko’rsatilgan. 
Kuchaytirgich L-lampa, 
a
R
- anod qarshiligi, S - ajratuvchi kondensator va R
qarshilikdan iborat. Kuchaytirgichning kirishiga o’zgaruvchan kuchlanish berilsa, 
lampaning to’ri signalning musbat davrida katodga nisbatan musbat potentsialga ega 

---

bo’ladi. Signal kuchlanishning manfiy Yarim davrida to’r potentsiali manfiy bo’ladi. 
Kuchaytirgichning ishlashini o’rganishda uning tarkibidagi lampaning anod-to’r 
xarakteristikasi grafigidan foydalaniladi. 10.5- rasmda to’rdagi kuchlanish bilan to’r 
va anoddagi toklarni bog’lanishi ko’rsatilgan. Koordinata boshidan (O nuqtadan) 
pastga qarab qo’shimcha uchinchi o’qni o’tkazib, unga kuchaytirgich kirishiga 
beriladigan kuchlanish shaklini chizamiz. Kirish kuchlanishning har bir qiymatiga 
anod tokining maʻlum qiymati to’g’ri kelishi grafikdan ko’rinib turibdi. Kirish 
kuchlanishi berilmaganda lampaning anod toki xarakteristikasida U
n
nuqta bilan 
ifodalanadi. Bu nuqta lampaning ishchi nuqtasi deb yuritiladi. Agar lampaning 
kirishiga U
2
musbat kuchlanish berilsa, (2 nuqta) bu kuchlanishga mos ravishda i
a2
anod toki to’g’ri keladi (xarakteristikada 2 nuqta), kirish kuchlanishi kamayib U
a
anod kuchlanishi mavjud bo’lsa, ( 4- nuqta) anod toki i
a4
gacha kamayadi. Anod 
tokining grafigini chizish uchun, anod-to’r xarakteristikasining o’ng tomoniga anod 
tokining o’zgarish grafigini chizamiz. Grafikdan anod tokining shakli buzilishini 
ko’ramiz. Anod tokining buzilishi natijasida kuchaytirigichning chiqish kuchlanishi 
ham buziladi. Bunga asosiy sabab, turda musbat potentsial bo’lganda to’rdagi tok 
hisobiga anod toki juda kam o’zgarishidir. To’rda manfiy kuchlanish bo’lganda esa 
to’rda tok umuman bo’lmaydi. Toklarning bunday o’zgarishi natijasida anod toki 
nosimmetrik bo’ladi. Shu tufayli ham kuchaytirgichning chiqish kuchlanishi 
buziladi. Bunday buzilishlarni yuqotish uchun lampaning turidagi musbat 
potentsialni yo’qotish kerak. Buni amalga oshirish uchun kuchaytirgichning 
kirishiga o’zgaruvchan kuchlanish (signal) dan tashqari qo’shimcha ravishda 
maʻlum qiymatga ega bo’lgan manfiy kuchlanish beriladi. Shundan keyingina 
kuchaytirgichning chiqishdagi kuchlanish buzilmasdan kuchaytiriladi. Bunday 
kuchaytirgichning sxemasi va uni ishlashini aks ettiradigan grafik 10.5- rasmda 
keltirilgan. 
Lampaning to’riga qo’shimcha E
s
– manfiy kuchlanish berilsa, lampaning 
ishchi nuqtasi egri chiziqli xarakteristikaning to’g’ri chiziqli qismiga siljiydi. Shu 
sababli bu kuchlanish siljitish kuchlanishi E
s
deb yuritiladi. 
Agarda lampaning ishchi nuqtasi xarakteristikaning to’g’ri chiziqli qismida 
bo’lsa, kuchaytirilgan signal juda kam buziladi. 10.5-rasmda kuchaytirgichning 
kirishiga o’zgaruvchi U
kir 
kuchlanish berilganda, lampaning anod tokining o’zgarish 
shakli ko’rsatilgan. Grafikdan E
s 
siljitish kuchlanishi taʻsirida lampaning ishchi 
nuqtasining chap tomonga siljishi ko’rinib turibdi. Kuchaytirgichlarda siljitish 
kuchlanishi avtomatik ravishda hosil qilish mumkin. Bu haqda keyingi paragraflarda 
to’xtalib o’tamiz. 
Kuchaytirgichining kuchaytirish koeffitsientini lampaning xarakteris-tikasi 
(tavsifnomasi) 
va 
parametrlariga 
bog’likligini 
ko’raylik. 
Maʻlumki, 
kuchaytirgichining kuchaytirish koeffitsienti chiqish kuchlanishining kirish 
kuchlanishiga nisbati bilan aniqlanadi: