Ku sh ak ova., Abduvaxqbqv a. Stratigrafiya asoslari 0 ‘quv qo‘llanma Toshkent 2020

Q o‘ng‘ir temir tosh 
(“бурый железняк”) gyotit va limonit 
aralashmasidan iborat bo‘lib gumid iqlimli oblastlarda ju d a keng 
tarqalgandir. Ushbu hududlarda tem ir oksidlari va gidrooksidlari 
hosil bo‘lgan joyda saqlanib qolgan elyuviylarda ba’zan-ba’zan 
kuzatiladi. M azkur birikmalarning qayta yotqizilishi natijasida 
ularning uyum (to‘p)lari karst bo‘shliqlarida, allyuvial va delta 
yotqiziqlari orasida, k o ‘llarda va botqoqliklarda hosil b o iad i. 
Q o‘ng‘ir temirtosh oolitlar, loviyasimonlar shaklida va yalpi 
to ‘plamlar ko‘rinishida dengizlarning qirg‘oq bo‘yi qumli zonasida 
(qo‘ltiqlar, ko‘rfazlar va b o‘g ‘iz!arda) 50-60m chuqurlikkacha 
shakllanadi. Ushbu jarayon doimo oksidlovchi muhitda kechadi.
Marganets m a’danlari 
psilomelan va ushbu guruhning boshqa 
minerallaridan tarkib topgan bo ‘ladi, gumid iqlim mavjud bo‘lgan 
zonalarda, 
nisbatan 
sokin 
gidrodinamik sharoitlarda terrigen 
m ateriallaming 
biroz miqdorlarda 
kelib 
turishi 
kuzatiluvchi 
shelfning 
sayoz (50-60m 
chuqurlikkacha) qismida cho‘kma 
to‘planishi jarayonida hosil bo‘ladi. Havzaning turli chuqurliklarida 
marganets 
birikmalarining 
paydo 
bo‘ lishi 
asosan 
suv 
osti 
vulqonlarining faoliyati natijasidir; bunday vaziyatlarda marganets 
birikmalari ko ‘proq kremniy tog‘ jinslari tarkibida uchraydi.
Yuqorida ko‘rib o ‘tilgan boksitlar, cho‘kindi tem ir va marganets 
m a’danlari umumiy bir qatorni tashkil etadi. Qatorning alohida 
elementlari o ‘zlarining izchil joylashishlari bo‘yicha dengiz tomonga 
y o ‘nalgan bo‘ladi. Agar boksitlarning hosil bo‘lishi kontinentlarda 
yuz bersa, tem ir m a’danlarining shakllanishi ham quruqliklarda ham 
dengiz sharoitlarida ro ‘y beradi. M arganets m a’danlari esa aksariyat 
hollarda dengiz havzalarida hosil b o iad i.
K o‘m irlar 
asosan dengiz bo ‘ylari va va quruqlik ichidagi 
allyuvial-delta pasttekisliklarining keng maydonlarida joylashgan va 
nam iqlim sharoitlarida hosil bo ‘lgan torfyaniqlarda yuzaga keladi. 
Dengiz bo ‘yi pasttekisliklarida hosil bo ‘lgan ko ‘mir qatlamlari katta 
maydonlarni egallagan bo‘ladi, biroq qatlamlar qalinligi kichik 
miqdorlarni tashkil etadi, ko‘m im ing kuli ham kam darajada bo‘ladi. 
Quruqlik ichkarisidagi allyuvial past tekisliklarda shakllangan 
k o‘mir qatlamlari qalingina boMgani holda maydon bo‘ylab keng
20

---

tarqalmagan bo‘ladi. Bunday k o ‘mirlarning kuldorlik darajasi ancha 
yuqori b o ‘ladi.